39
2-YO‘NALISH
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA O‘QUVCHILARNI XALQARO BAHOLASH
DASTURLARI (PIRLS, TIMSS, EGMA, EGRA) GA TAYYORLASH
O‘QUVCHILARNI MUTOLAA MADANIYATIGA O‘RGATISHDA PIRLS
TADQIQOTINING AHAMIYATI
Rabbonayeva Dildora Tolipovna
SVPYMO‘MM katta o‘qituvchisi
Annotatsiya.
Maqolada jamiyatimizda mutolaa masalasiga bo‘lgan
yondoshuv va boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mutolaa madaniyatini shakllantirishda
PIRLS tadqiqotining o‘rni haqida fikr bildirilgan.
Tayanch so‘zlar
: PIRLS, xalqaro, tadqiqot, kitob, baholash, boshlang‘ich
ta’lim, sifat, mutolaa, topshiriq.
Mushohada yuritmay turib, qancha ko‘p o‘qisangiz,
shuncha ko‘p bilayotganga o‘xshayverasiz, agar
o‘qiyotganda qanchalik ko‘p mushohada yuritsangiz,
shu qadar oz narsa bilishingizni aniqroq his etasiz.
Volter
Kitob – insonning yaqin do‘sti, suhbatdoshi, sirdoshi.
U kishining
dunyoqarashi, so‘z boyligini oshiradi. Amerikalik olim, yozuvchi Nil Geyman olib
borgan tadqiqot natijasi shuni ko‘rsatdiki, kitob mutolaa qilmaydigan bolalar
kelajakda bezori bo‘lib ulg‘ayishi ehtimoli yuqori ekan. Shu bilan birga, kitob o‘qish
odamlarni empatiyaga – faqat o‘z xohish-istaklari va manfaatlarini o‘ylashdan voz
kechib, umumiy maqsad yo‘lida birlashishga undaydi.
Jamiyatimizda kitobxonlik masalasiga yondoshuv turli davrlarda turlicha
bo‘lgan. Har bir davrning o‘z
ehtiyojidan kelib chiqib, kitobxonlik darajasi
belgilangan. Binobarin, har qanday davlatning kuch-qudrati o‘z fuqarolarining
ongliligi bilan belgilanar ekan, bunda albatta kitobxonlik masalasiga alohida e’tibor
berilgan. Bugungi kunda “Mutolaa madaniyati”, “Kitobxonlik madaniyati”, “O‘qish
40
madaniyati” kabi atamalar bilan qo‘llanilib kelayotgan ijtimoiy hodisalar axborot
olish madaniyatining tarkibiy qismlaridir.
“Mutolaa” so‘zi arabcha “o‘qish” degan ma’noga ega bo‘lsa-da, bugungi kunda
u kitob o‘qishdan ko‘ra kengroq tushunchani anglatmoqda.
O‘qish – axborot olish madaniyati bo‘lib, badiiy adabiyotni to‘g‘ri tushunish,
undan
estetik zavq olish, shuningdek, ilmiy adabiyotlar, barcha turdagi resurslar
bilan ishlash, ma’lumot-bibliografiya va barcha turdagi axborot materiallaridan
o‘zini qiziqtirgan ma’lumotlarni
qidirib topish, cheksiz axborot oqimlari orasidan
kerakli, muhim bo‘lgan ma’lumotlarni ola bilish, o‘z kasbiy malakalarini oshirishda
foydalanish, axborot-kutubxona muassasasidan to‘g‘ri foydalanish yo‘llarini
o‘rganish ham axborot olish madaniyati tushunchasi doirasiga kiradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mutolaa madaniyatini shakllantirishning
bir qancha usullari, yo‘llari mavjud bo‘lib, 2021-yildan boshlab O‘zbekiston
yoshlari, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ilk bor qatnashayotgan PIRLS tadqiqotining
o‘rni beqiyosdir.
PIRLS
– (inglizcha – Progress in International Reading Literacy Study)
matnni o‘qish va tushunish darajasini aniqlovchi xalqaro tadqiqot bo‘lib, maqsadi
turli xil ta’lim tizimidan iborat bo‘lgan davlatlardagi boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining matnni o‘qish va qabul qilish bo‘yicha
tayyorgarligi hamda
o‘quvchilarning har xil yutuqlarga erishishga sabab bo‘luvchi ta’lim tizimidagi o‘ziga
xos xususiyatlarni aniqlash va baholashdan iborat. Albatta bunday tadqiqot xalq
ta’limi sohasidagi mutaxassislar, olimlar, metodistlar, o‘qituvchilar, ota-onalar va
jamoat vakillari uchun katta ahamiyatga ega.
PIRLS dunyoning turli mamlakatlari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matnni
tushunish
darajasini taqqoslash, shuningdek, milliy ta’lim tizimlarining o‘qish
savodxonligi o‘rtasidagi tafovutlarni aniqlaydi.
Tadqiqotning xalqaro lug‘atiga ko‘ra, “o‘qish savodxonligi” - o‘quvchining
matn shaklida berilgan maʻlumotlarni tushuna olish va ularga reaksiya bera olish
41
koʻnikmasi, oʻqigan maʻlumotlaridan hayoti davomida toʻgʻri foydalana olishi, bilim va
imkoniyatlarini oshira olish layoqatidir.
PIRLSda o‘qish savodxonligining asosi matnlar bilan to‘liq
ishlash uchun
zarur bo‘lgan o‘qish qobiliyatlarini shakllantirish hisoblanadi. Bu o‘quvchi
tomonidan kerakli ma’lumotlarni topish va tarqatish, matnning ma’lum qismi
bo‘yicha xulosalar chiqarish, asosiy belgilarning harakatlarini sharhlash, matn
namunalari va matn tuzilishini dastlabki tahlil qilish bilan tasdiqlash kabilardir.
PIRLS tadqiqotida o‘quvchilarga ikki turdagi matn taqdim etiladi, badiiy matn
va axborotli matn. Shuning uchun o‘quvchilar bilimi
quyidagi ikki mezon asosida
baholanadi:
1.
Adabiy kitobxonlik malakasini egallash maqsadida o‘qish.
2.
Axborotni o‘zlashtirish va foydalanish maqsadida o‘qish.
