Hozirgi kunda kompyuter tarmoqlari sanoati, rivojlanishining yuqori
cho‘qqisini bosib o‘tmoqda va bir muncha tarixga ham ega. Personal kompyuterlar
orasidagi tarmoq o‘zaro munosabatlari erasi,
ikki xil arxitekturaga, protsessor va
albatta operatsion sistemaga (masalan, VMS va IBM-PC/XT) ega bo’lgan
kompyuterlar kommunikatsiya portlari (COM:) bo‘yicha, axborot jo‘natish tezligi
sekundiga atigi 1K bo‘lib, boshqaruv qo‘lda sinxronlashtiriladigan maxsus
tayyorlangan dastur yordamida oddiy ma’lumot jo‘natishdan boshlangan. Hozir esa,
20 yildan so‘ng, biz tarmoqlarni aniq lokal va globalga tuzilganini kuzatishimiz
mumkin, integratsiya jarayonida, bir necha yuzta kompyuterli tarmoqlar haligacha
lokal
tarmoq hisoblanadi, global tarmoq esa, o‘n mingta ulangan kompyuter
sistemalarini o‘z ichiga oladi. Ma’lumot almashinuvi tezligi 200 Mbit/s, 10 Mbit/s
esa, boshlang‘ich bazali va past baholi konfiguratsiya hisoblanadi. Endilikda
kompyuter tarmoqlari ma’lumotlarni nafaqat qabul qila, yoki jo‘nata oladilar, balki
to‘plami tobora kengayib borayotgan ko‘pgina servis imkoniyatlarni yaratyapti. Bu
o‘chirilgan ma’muriyatchilik, elektron pochta, o‘chirilgan pechat,
taqsimlangan
ma’lumotlar bazasi, o‘chirilgan kirish sistemalari va taqsimlangan boshqaruv
sistemalari, qidirish sistemalari, telekonferensiya va b.
Yuqorida aytib o’tilganidek, tarmoqlar lokal va globalga bo‘linadi, lekin faqat
bu ularning yagona klassifikatsiyasi emas. Ular birrangli va ko‘prangli, birmartali
va ko‘pmartali, ochiq va yopiq va b. bo‘linadi. Klassifikatsiyaning ko‘p xilligidan
eng muhim va ko‘p ishlatiladiganlari ko‘rib chiqiladi. Tarmoqlarni kategoriya va
turga ajratishning ko‘pgina klassifikatsion prinsiplari, dasturiy ta’minotning turi va
xiliga asoslangan. Boshqacha qilib aytganda, birgina jismoniy asosda bir necha xil,
tur va sinf tarmoqlarini shakllantirish mumkin.
Tarmoqqa ulangan kompyuter ish stansiyasi (Workstation) deb nomlanadi.
Qoida bo‘yicha bu kompyuterda inson ishlaydi. Tarmoqda shunday kompyuterlar
borki, ularda hech kim ishlamaydi. Ulardan tarmoqdagi boshqaruv markazi va
axborot yig‘uvchi sifatida foydalaniladi. Bunday
kompyuterlar server deb
nomlanadi. Agar kompyuterlar bir-biridan nisbatan yaqinda joylashgan va yuqori
tezlikdagi tarmoq adapterlari (axborot jo‘natish tezligi 10-100Mbit/s) yordamida
ulangan bo‘lsa, bu tarmoqlar lokal deb nomlanadi. Lokal tarmoqlardan
foydalanishda, kompyuterlar odatda, bir xona, bino yoki yaqin joylashgan uylarda
joylashgan bo‘lishi kerak. Lokal kompyuter tarmoqlari, odatda, ishlatish va dasturiy
ta’minot xarakteri bo‘yicha korporativ xarakterga ega bo‘ladi va biror bitta tizimga
taalluqli yuzdan ortiq kompyuter sistemalarini birlashtiradi.
O‘z tarkibida ko‘pgina kompyuterlarni integratsiyalaydigan va (asosiysi)
ma’lum masofada joylashgan turli arxitektura bazasi va dasturiy ta’minotga ega
bo‘lgan kompyuterlarni ulash uchun mo‘ljallangan
tarmoq va tarmoq
teznologiyalarida qo‘llaniladigan, zamonaviy talablarga javob beradigan
kompyuter tarmog‘i global hisoblanadi. Bir-biridan ma’lum masofada joylashgan
kompyuterlar yoki butun lokal tarmoqlarni ulash uchun modemlar, hamda, ajratilgan
yoki sun’iy yo‘ldoshli aloqa kanallari qo‘llaniladi. Odatda, bu tarmoqlardagi axborot
jo’natish tezligi, lokalga qaraganda sezilarli darajada pastroq bo‘ladi. Hozirgi vaqtda
bir nechta global kompyuter tarmoqlari va ularning protokollari mavjud, masalan,
RelCom, CompuServ, Internet va b. Bunday tarmoqlarning ko‘pi mingtacha server
va o‘ntalab, yuzmingtalab foydalanuvchilarga ega va xalqaro maqomini olgan,
chunki, har xil mamlakat va qit’alarning kompyuter sistemalarini bog‘laydi. Lokal
va global kompyuter tizmilari dasturiy ta’minot protokollari va tashkil etish
prinsiplari har xil va bir xil ya’ni o‘xshash bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun
tarmoqni faqat tarmoq o‘zaro harakati, turi, belgisi va bazali dasturiy ta’minoti
bo‘yicha lokal yoki global deb bo‘lmaydi. Misol tariqasida 3.11.-rasmda tarmoq
tuzilishi keltirilgan.
3.11.-rasm. Tarmoq tuzulishiga misol.
Barcha tarmoqlar, shu jumladan, globallar ham tijorat tarmog‘iga bo‘linadi –
bunda ularga kirish va servis xizmatlari pullik va notijorat – ya’ni “shartli bepul”.
Shartli chunki tarmoq xizmatlariga ulanish va foydalanish, hamda aloqa tizimlaridan
foydalanish uchun foydalanuvchi qandaydir qismini to‘laydi, lekin uning bahosi
tijorat tarmog‘idan ancha kam va servis darajasi ham shunga yarashadir. Tijorat
tarmoqlari tarmoq xizmatlarini taqdim etuvchi professional tashkilotlar tomonidan
qo‘llab-quvvatlanadi va yuqori darajali tijorat tarmoq
servisini taqdim etish
maqsadida faoliyat yuritadi. Notijorat tarmoqlar esa, ko‘ngilli jamiyat va axborot
tuzilmalari hamda jamoat tashkilotlari tomonidan qo‘llanadi va aniq tarkibga,
boshqaruv, maqsadli tarkib va rivojlanish strategiyasiga ega bo‘lmaydi[1].
