Jadval
Veksellar bo’yicha hisob-kitoblar samaradorligi
-
№
|
Xorijiy sherik
|
Vek sel sharti,
%
|
Veksel muddati
|
To’lov muddati
|
Summa, dollar
|
Daro madlar
%i, dollar
|
Jamlangan foizlar, yil oxiriga dollar
2002 yil
|
31.12.01
|
31.12.01
|
1.
|
Kompaniya A
|
10
|
04.01.2000
|
04.01.2001
|
100000
|
-
|
5000
|
-
|
2.
|
Kompaniya B
|
15
|
05.03.2001
|
05.03.2002
|
|
50000
|
7500
|
7500
|
3.
|
Kompaniya V
|
10
|
20.04.2001
|
20.04.2002
|
|
10000
|
1000
|
1000
|
4.
|
Kompaniya G
|
10
|
20.05.2001
|
20.05.2002
|
|
150000
|
15000
|
15000
|
|
Jami:
|
|
|
|
100000
|
210000
|
28500
|
23500
|
Hisobni tuzdi
|
|
|
|
Sana 01.12.2002 y.
|
|
Tekshirdi
|
|
|
|
Sana 16.12.2002 y.
|
|
6.2.37 jadvaldan ko’rinib turibdiki, veksel bilan hisob-kitoblar bir necha marta samarali ekan. Debitorlik qarzini bir yil davomida aks etib turishiga qaramasdan, eksport muomalalari bo’yicha hisob-kitob muomalalari asosida qo’shimcha 23500 dollar yoki 11,1% 31.12.2002 yilga debitorlik qarzidan qo’shimcha daromad olingan.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida eksport muomalalarini amalga oshirishda sifatli auditorlik nazoratini tashkil qilish va uni jahon andozalari darajasiga olib chiqish zarur. Bunda yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, valyuta xavf-xatarini hisobga olish, ichki nazorat testlarini ishlab chiqish, eksport muomalalari auditi dasturini yaratish va samarali hisob shakllarini qo’llashning metodologik jihatlariga asoslangan holda olib borilishi muqarrar bo’lib, ularning ayrim jihatlarini asoslashga harakat qilindi.
Import muomalalari va tovarlar bojxona qiymatini auditi
O’zbekiston o’z mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq tashqi savdo aloqalarini sezilarli darajada faollashtirdi. Bu aloqalar respublika savdo balansida ijobiy saldoga erishish, import va eksport tuzilishini yaxshilashga yo’naltirilgan edi.
1998 yilda respublikaning yalpi tashqi savdo oboroti 6816,9 mln. AQSh dollarni tashkil etadi (6.3.38 jadval).
№
|
Ko’rsatkich
|
Yanvar
|
- iyun
|
1998 yil
|
1999 yil
|
1
|
Tashqi savdo aylanishi
|
100
|
100
|
2
|
Eksport
|
52,9
|
51,8
|
3
|
Import
|
47,1
|
48,2
|
4
|
Eksport tarkibi
|
100
|
100
|
5
|
Paxta tolasi
|
45,0
|
28,3
|
6
|
Kimyo mahsulotlari, plastmassa va undan yasalgan buyumlar
|
1,4
|
3,4
|
7
|
Qora va rangli metallar
|
5,3
|
3,7
|
8
|
Mashina va asbob-uskunalar
|
6,6
|
1,8
|
|
366
|
|
|
Respublikamizda tashqi savdoni rivojlantirishning muhim muammolaridan biri eksport va import tuzilishini tubdan o’zgartirish hisoblanadi.
Jadval__O’zbekiston_Respublikasi_eksport_va_importining_tovar_tuzilishi*'>Jadval
O’zbekiston Respublikasi eksport va importining tovar tuzilishi*
-
№
|
V. Ko’rsatkich
|
Mln. AQSh dollari
|
Jamiga nisbatan %
|
-
1 Eksport, jami
|
3528,2
|
100, 0
|
2 Shu jumladan, paxta tolasi
|
1361, 9
|
38, 6
|
3 Mineral o’g’itlar, kimyo mahsulotlari
|
52, 9
|
1,5
|
4 Mashinalar va asbob-uskunalar
|
148, 2
|
4,2
|
5 Qora va rangli metallar
|
179, 9
|
5,1
|
6 Boshqa tovarlar
|
1474,8
|
41,8
|
7 Xizmatlar
|
310, 1
|
8,8
|
8 Import jami
|
3289,7
|
100,0
|
9 Shu jumladan, oziq-ovqatlar
|
513, 0
|
15,6
|
10 Mashina va asbob-uskunalar
|
1552,3
|
++
|
11 Mineral o’g’itlar va kimyo mahsulotlari
|
407,8
|
12,4
|
12 Qora va rangli metallar
|
302,5
|
9,2
|
13 Boshqa tovarlar
|
348,6
|
10,6
|
14 Xizmatlar
|
164,8
|
5,0
|
*O’zbekiston Respublikasining 1999 yil yanvar-iyundagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy ko’rsatkichlari. Qisqa statistik to’plam. Toshkent-1999 yil.
6.3.38 jadvaldan ko’rinib turibdiki, eksport tuzilishida mashina va asbob-uskunalar hissasi sezilarli darajada yuqori bo’lishiga qaramay, hali ham xom-ashyo va materiallarining hissasi ko’proq. Bular ichida paxta tolasi va boshqa tovarlar oldingi o’rinni egallaydi. Sanoatning qayta ishlovchi tarmoqlarini kelajakda rivojlantirish respublikadan chetga mahsulotlarni olib chiqishda, engil va og’ir sanoatdagi tayyor buyumlar hissasini tezda ko’tarishga va eksport tuzilishini yaxshilashga imkon beradi.
Agarda 1998 yil 1999 yilning yanvar iyun oylariga nazar tashlasak, eksportga nisbatan import salmog’ining ayrim tovarlar guruhi bo’yicha kamayganligini ko’ramiz, jumladan oziq- ovqat mahsulotlarining importi 17,4% dan 13,7 % ga tushgan (10.16 jadval).
Jadval
Tashqi savdo aylanmasi tarkibi* (umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida)
-
9 Oziq-ovqat mahsulotlari
|
3,0
|
5,7
|
10 Elektr-energiya manbalari
|
7,6
|
9,7
|
11 Xizmatlar
|
6 m
|
10,0
|
12 Import tarkibi
|
100
|
100
|
13 Oziq-ovqat mahsulotlari
|
17,4
|
13,7
|
14 Kimyo mahsulotlari, plastmassa va undan yasalgan buyumlar
|
12,1
|
12,4
|
15 Qora va rangli metallar
|
9,2
|
8,7
|
16 Mashina va asbob-uskunalar
|
46,9
|
44,6
|
17 Elektr energiya manbalari
|
0,5
|
0,6
|
18 Xizmatlar
|
5,1
|
8,8
|
*O’zbekiston Respublikasining 1999 yil yanvar-iyundagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy ko’rsatkichlari. Qisqa statistik to’plam. Toshkent-1999 yil.
MDH mamlakatlari va boshqa xorijiy mamlakatlar tashqi savdodagi salmog’iga nazar tashlansa, 1999 yilda MDH mamlakatlari bo’yicha import 26,1% ni va boshqa xorijiy mamlakatlarda 73,9% ni tashkil qildi.
Import tarkibida mashina va asbob-uskunalar, oziq-ovqat mahsulotlari va ularni ishlab chiqarish uchun xom ashyoning hissasi yuqoridir.
Import hajmida mashina va asbob-uskunalarning yuqori hissasi iqtisodiy qayta qurish va yalpi korxonalarni barpo qilish davrida bu mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojning keskin o’sishi bilan izohlanadi. Kelajakda importga oziq-ovqat hissasini kamaytirish ko’zda tutilmoqda. Bu respublikada amalga oshirilayotgan oziq-ovqat mustaqilligini ta’minlash siyosati bilan bog’liqdir.
Import muomalalari samaradorligini oshirish ko’p jihatdan hisob, hisobot va audit tamoyillarini qo’llash bilan bog’liq bo’lib, bularning metodologik asoslari bir qator o’zgarishlarni amalga oshirishni taqozo etadi, chunki mustaqil O’zbekiston iqtisodining negizi tubdan o’zgartirildi va bozor iqtisodi infratuzilmasi barpo qilina boshlandi.
Har qanday jarayon, shu jumladan audit metodologik asoslari maqsadini belgilab olishni o’z ichiga oladi va import muomalalari auditining maqsadi quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
yo’ldagi import tovarlari yo’nalishi ustidan ichki nazorat samaradorligini tekshirish;
import tovarlari bo’yicha ustama xarajatlar miqdori va asoslanganligini tekshirish;
import muomalalari bo’yicha moliyaviy natijaning realligi;
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuniga rioya qilinishi.
Auditorlik tekshirishning asosiy bosqichlaridan biri - bu import tovarlari bo’yicha nazoratning zaif va kuchli tomonlarini aniqlashdir. Import muomalalari bo’yicha nazoratning zaif tomonlari jumlasiga quyidagilar kiradi:
yo’ldagi import tovarlari yo’nalishi bo’yicha hisob va nazoratning yo’qligi;
saqlash va tashish joylarida hisob va nazoratning yo’qligi;
tovarlarni kirim qilish qoidalarining buzilishi va boshqalar;
Agarda import muomalalari bo’yicha nazorat tizimi kuchli bo’lsa, auditorning vazifasi uni baholashdan iborat bo’lib, zaif nazorat tizimida yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarni topishi kerak.
|