Zaynab Yolqir.
Donishmand
Zaynab!
Sengayam, ukanggayam salomatlik tilayman. Bun-
dan keyin kasal bo‘lmanglar. Oying meni eslabdilar.
Rahmat. Juda xursand bo‘ldim.
Atamanning tug‘ilgan kuni qanday o‘tganini juda
chiroyli qilib ta’riflabsan.
Bilasanmi, men shu vaqtga qadar biror marta ham
tug‘ilgan kunimni nishonlagan emasman. Bizning
uyimizda bunaqa odat yo‘q, qolaversa, men ham
boshqalarning tug‘ilgan kuniga bormayman. Rostini
aytsam, umrimda bir marta shunaqa marosimda
bo‘lganman. 0 ‘shanda oyim bilan qarindoshimizniki-
ga mehmonga borgan edik. Qarindoshimizning qizi
meni bir dugonasining tug‘ilgan kuniga olib bordi.
Mehmonga borganimizda ikkita qiziq voqea ro‘y
berdi. Hali-hali buni eslab yuraman.
Kelganlaming orasida bir shum bola bor ekan,
o‘sha ko‘p mashmashalarga sababchi bo‘ldi. Bu bola
shunaqayam bezori ekanki, uyni birpasda ag‘dar-
to‘ntar qilib tashladi. Shumligining cheki yo‘q ekan.
Hamma o ‘tirgan edi, bir payt hojatxonaning eshigi
ichkaridan gumburlab qoldi. 0 ‘tirganlar yugurib bo-
rishdi. Eshikni birov qulflab qo‘yibdi. Qamalib qolgan
ayol bir tomondan jonholatda eshikni gumbirlatib
ursa, ikkinchi tomondan:
— Kimdir ustimdan qulflab ketibdi! Oching tez-
roq, — deb dod solardi.
Uy egalari gir aylanib kalitni qidirishdi.
— Mening o‘g‘lim qilgan bu ishni... 0 ‘g‘ilchani
topinglar, o ‘g‘ilchani, — deydi zo‘r berib baq-baqaloq
pakana bir odam.
Hamma qidirish bilan ovora-yu, u bo‘lsa og‘zini
ko‘pirtirib arzandasini maqtaydi:
— Zang‘ar juda o‘tkir bola chiqdi-da, turgan-bit-
gani o‘t-a, o‘t... Meni aytdi deysiz, xonim afandimni
ustidan qulflab ketgan ham o‘sha.
69
Juvon hojatxona eshigini teshib yuboray deyapti-
yu, buning bo‘lsa jag‘i tinmaydi.
— Ishqilib, ko‘z tegmasin-u juda aqlli bola-da.
Qo'liga kitob olganini bilmayman-u, ammo-lekin
imtihondan o‘tib ketaveradi. Kitobga bir qarasa
bo'ldi, miyasiga yopishib qoladi. Yoshlik paytimda
men ham shunaqa edim. Kitob o‘qib o‘tirmasdim.
Otasiga tortgan bachchag‘ar. 0 ‘rtoqlari kitobdan bosh
ko'tarmaydi, nuqul o'qigani o‘qigan. Bizning o‘g‘il
kitob betini ko‘rmaydi-yu, lekin sinfda ham qolmay-
di. Aslida o‘zim muk tushib dars qiladigan bolalarni
yoqtirmayman...
Uydagilarning hammasi mana shu miyasi o‘tkir
bolani qidirish bilan ovora.
— Karavotning tagini qarab ko‘ringlar. Uyda
hamisha karavotning tagiga bekinib olar edi, — deb
qoldi bir payt baqaloq odam.
Uyning egasi uning aytganini qilib endi engashgan
ham ediki, tepadan bir narsa taraq etib boshiga tush-
di. Xayriyat, kalit ekan. Shu zahotiyoq shkaf tepasidan
bir bola o‘zini karavotga otdi.
— Ana, aytmadimmi, bu o‘shaning qilig‘i deb. Aqli
ko‘p-da, nuqul sho‘xlik qiladi.
Otasi suygan bezori o‘sha kuni hammaning joniga
tegdi...
Ikkinchi bir voqeaning qahramoni — donishmand-
lik maktabini o‘tayotgan bola.
O ‘sha kuni memonda bir bola bilan tanishdim.
Ko‘zoynak taqib oigan chuvakkina ekan. Qo‘l berib
so‘rashdik. Ismini so'rasam, g'ing demadi. Ham
ko‘zdan, ham quloqdan qolgan bo‘lsa kerak, deb
o‘yladim. Balandroq ovoz bilan savolni qaytardim.
Xuddi nozik masalani yechib berayotgan odamday
o‘ylanib qoldi, anchadan keyin zo‘rg‘a ismini aytdi.
Men nechanchi sinfda o‘qishini so‘radim. Bu gal ham
rosa o'ylab, keyin javob berdi. 0 ‘zicha biror gap ayt-
maydi-yu, lekin savol bersang, javob olguncha xunob
bo'lib ketasan. Birpas gaplashib, yuragim siqilib ketdi,
yonidan sekin jilvordim.
70
— Bu bolang ovsarga o‘xshaydi, — dedim meni bu
yerga olib kelgan qarindoshimga.
Qarindoshim kulib yubordi.
— Bu nima deganing. Axir otasi uni donishmand
qilmoqchi-ku.
Gapga uning o‘rtog‘i aralashdi.
— Maktabda hamma uni kichik donishmand deb
chaqiradi.
— Iya, ismini so‘rasang, topolmay anqayib turadi-
yu, bu qanaqa donishmand bo‘ldi?
— Hamma gap shunda emish. Donishmandlar
sukut saqlab turishi kerak ekan. Otasi aytibdi. Birov
isming nima deb so‘rasayam darhol javob berma,
picha o ‘ylab ol, donolar: «Oldin o‘yla, keyin so‘yla»,
deyishgan deb uqtiribdi.
Qizlar bu kichkina donishmandni menga rosa
ta’riflab berishdi. Aytishlaricha, uning otasi ancha
bama’ni odam emish. Ko‘p yil zahmat chekib dunyo-
da o‘tgan jamiki dorishmandlaming taijimayi holini
o‘rganib chiqibdi. Shundan keyin unda donishmand
bolaning otasi bo‘lish havasi uyg‘onibdi. Uzoq yillik
tadqiqot ishlaridan ma’lum bo‘lishicha, ko‘p donish
mandlar otalari qartayib qolganda dunyoga kelgan
ekanlar. 0 ‘ylab qo‘ygan niyatini amalga oshirish
uchun u ham sochiga oq tushib, yoshi anchaga borib
qolgandan keyin uylanibdi.
— Bu gaplami sizga kim aytdi? Donishmandning
o‘zimi? — hayron bo‘lib so‘radim.
Ma’lum bo‘lishicha, bundan butun mahalla xabar-
dor ekan. Buni qizlar kattalardan eshitishibdi.
Bo‘lg‘usi
donishmandning
otasi
uylanishga
uylanibdi-yu, lekin ancha vaqt farzand ko‘rolmay
yuribdi. Boyoqish donishmandning otasi deb nom
chiqarish ishtiyoqida keragidan ortiq qarib qolgan
ekanmi, xullas, farzand hasratida ko‘p kuyunib yurib
di. Oxiri, kunlardan birida xotini boshqorong‘i bo‘l-
ganini aytibdi. Endi u: «Ishqilib, bola zaif tug‘ilsin»,
deb iltijo qiladigan bo‘libdi. Nega deganda, aksariyat
donishmandlar nimjon chaqaloqlardan yetishib chiq-
qan ekan. Xotinning ko‘zi yoribdi. Tilab oigan chaqa-
log‘i shunaqayam nimjon ekanki, uning tirik qolishi-
ga hech kimning ko‘zi yetmabdi. Haytovur, bola
o‘lmay qopti. Qadim zamonlarda bir donishmand
shoir o‘tgan ekan. Qalin bir kitobda naql etilishicha,
o‘sha zukko shoir juda yoshligida ona sutidan
mahrum bo'lgan ekan. Donishmand bolaning otasi
shu kitobni topib o'qigach, bir oylik chaqaloqni ona
ko‘kragidan ajratib olibdi. Bola bir yoshida belan-
chakdan yiqilib, ko‘zi shikastlangan ekan, otasi
bag‘oyat xursand bo'libdi. Sababi — allaqaysi bir
donishmand ham g‘ilay o‘tgan ekan. Endi uning
yagona tilagi qolibdi. Ishqilib, o‘g‘limning bo‘yi
o‘smasin, deb oh-voh chekib yurganmish. Zotan,
uning bilishicha, donishmand xalqi aksariyat past
bo‘yli bo‘lar ekan.
Shu gaplardan keyin men bu bola nima uchun
o‘zining isminiyam darrov aytib berolmasligiga
tushundim. Nazarimda, u sukut saqlab javob berish-
dan ko‘ra, ko‘proq otini eslashga harakat qiladiganga
o‘xshaydi.
Hikmat maktabga kelmay qo‘yganini eshitib, qat-
tiq xafa bo‘ldim. Bechora qizning ahvoli nima
kechdiykin?
Kecha maktabda bizni emlab ketishdi. Shuning
uchun bugun darsga bormadim. Hozir xatni qutiga
tashlab kelaman. Keyin arifmetikaga o'tiraman.
0 ‘qituvchimiz uyga ancha vazifa bergan edi. Chap
qo‘lim rosa og‘riyapti. Hatto qimirlatolmayman.
Omon bo‘l, Zaynab. Senga hamisha muvaffaqiyat
tilayman.
| 