A hm ad Tarbay.
Yomon odat
Anqara, 16-fevral, 1964-yil.
Qadrdon do‘stim Ahmad!
Xatga qo‘shib yuborgan
rasmingni
oldim.
Qanchalik suyunganimni bilsang edi! Sinfdosh o‘rtoq-
larimning hammasini yana bir ko‘rganday bo‘ldim.
Suratda yoningda turgan qiz Mine bo‘lsa kerak.
Husayn uni to‘sib olibdi, zo‘rg‘a tanidim. Yashar
bo‘lsa Chingizning odatini qilib, eng oldinga o‘tib
olibdi. Shu suratni yuborb, zap ish qilibsan-da. Juda
xursand bo'ldim. Ammo rasmdan Damimi topol-
madim. Harholda suratga tushmagan bo‘lsa kerak,
yangi o‘qituvchingiz ancha yoshga borib qolgan odam
ekan, ko'rinib turibdi.
Men ham senga rasm yuboryapman. Ukam bilan
birga tushganmiz. Qo‘shni bola o‘zining apparatida
oigan edi.
Mana shu hafta men uchun og‘ir keldi — quruq
tuhmatga qoldim. Hech qanday asos bo‘lmagan holda
badnom bo‘ldim. Aslida-ku, mendan ham o‘tgan joyi
bor-a, lekin...
131
Voqeani bir boshdan gapirib beray. Mana, eshit.
0 ‘qituvchimiz birovdan yozma ishni ko‘chirib
oigan yoki shpargalka ishlatgan bolalami juda yomon
ko‘radi. Ko‘chinnachilik — yaxshi o‘qiyotgan o‘rtoq-
qa nisbatan xiyonatdir, deydi nuqul. Esi butun odam
bu ishni qilmasligi kerak, ko‘chirmachilik mug‘ambir-
larga xos narsa ekan.
Dadamning ham fikri shu. Birovdan ko'chirib
yozish yomon odat, bu bilan o‘qituvchini emas,
o‘zingni aldaysan, deydilar.
Dadam jo ‘ralari bilan yig‘ilib qolishsa, nuqul mak-
tab yillarini eslab o'tirishadi. Yaqinda yana shunday
bo‘ldi. 0 ‘sha kuni buvam ham biznikida edilar.
Ulfatlar o‘qish yillarini eslab o'tirishgan edi, Nurton
baqaloqning dadasi to‘satdan:
— Hov, esingizdami, algebra o‘qituvchisi Sabribey
bo‘lardi. 0 ‘shaning etagiga boplab shpargalka osib
qo‘yuvdik-a? — deb qoldi.
— Voy, bu nimasi? Qani, biz ham eshitaylik, —
yalindi xotini.
— Rahmatli Sabribeyni hamma kal deb chaqirardi.
0 ‘zi litseyda bizga algebradan dars berardi. Imtihonda
yuragimizni hovuchlab o‘tirardik. Juda johil odam
edi. Buning ustiga: «Mening imtihonimda hech kim
shpargalka ishlatolmaydi. Bunaqa mardi hali tug'ilma-
gan», deb kerilib ham yurardi. Bizga imtihon savol-
larini berganidan keyin bir joyda o‘tirmas, nuqul
oldimizda o‘ralashib yurardi. Bir kuni imtihon keta-
yotgan edi, ichimizdan bir bola...
— Najdod so'takmidi o‘sha? — uning gapini bo‘ldi
dadam.
— Balli, Najdod so'tak qiluvdi bu ishni. Hozir
qayergayam elchi bo‘lib ketgan. 0 ‘sha Najdod
masalaning tayyor javobini kitobdan ko‘chirib, kal
Sabrining orqa etagiga qadab qo‘ydi. Orqasida bir par
cha qog‘oz osilib yotganidan kal Sabrining mutlaqo
xabari yo‘q. Bolalaming hammasi ishga tushib ketdi.
132
Ammo Sabribey bir joyda tek turmay, paytavasiga qurt
tushgan odamday nari borib, bed keladi. Shuning
uchun orqasidagi qog‘ozda bor narsani ko‘chirib olish
xiyla mushkul bo‘ldi. Buning ham yo‘lini topdik,
birortamiz uni gapga chalg‘itib turamiz-da, boshqalar
ko‘chirib oladi. Mening ishim yurishmay qoldi — endi
ko'chira boshlaganimda qimirlab qoladi. Oxiri uyoq-
buyoqqa jilpanglab, Sabribeyda shubha tug‘dirdim.
Meni qo‘lga tushirmoqchi bo‘ldi shekilli, tepamga
kelib, hech narsa bilmagan kishiday orqasini o‘girib
turaverdi. Men ham boplab ko‘chirib oldim.
Ishini bitirganlar qog‘ozini topshirib, birin-ketin
chiqib ketishdi. Qo‘ng‘iroq chalingach, qolganlar ham
sinfdan chiqishdi. Buni qarangki, Sabribeyning
orqasidagi shpargalkani olib qo‘yish hech qaysimiz-
ning esimizga kelmabdi. Sabribey yozma ishlami
yig‘ishtirib olgach, orqasidagi qog'ozni likillatib to‘g‘ri
o‘qituvchilar xonasiga kirib ketdi.
Xullas, aybdor topilmabdi. Sabribey yumshoq
ko‘ngil odam ekan, ko‘p yalinishganidan keyin
bolalardan yangidan imtihon olibdi.
— Usmon qassob esingda bormi? Uniyam boplab
qo‘lga tushirgan edik-a? — dedi ulfatlardan yana
biri.
Usmon qassob deganlari tarix o‘qituvchisi ekan.
Bu odam, aksincha, bir joyda qimir etmay o‘tirar-
kan-u, ammo ko‘zi xuddi o‘tkir projektorga o ‘xshar-
kan. Hamma narsani shundoqqina ko‘rib turarkan.
Shuning uchun imtihon bo‘lib qolsa, oldingi qatorda
o‘tirgan bolalar nuqul past baho olisharkan. Orqada
o‘tirganlaming ishi durust bo‘larkan: ular oldingi
qatorda o‘tirgan bolalarning orqasiga kitobni qo‘yib,
bemalol ko'chirib olishaverarkan..
Navbat dadamga keldi.
— Nofis quruqning imtihoni yodingizdami?
— Ha, anavi pashsha voqeasimi? Unutib bo‘ladimi
uni...
133
M a’lum bo‘lishicha, Nofiz quruq deganlari kimyo-
dan dars berarkan. Ko‘zi ojiz bo‘lgani uchun uzoqni
yaxshi ko‘rolmas ekan. Bir kuni imtihonlardan oldin
o'quvchilardan bin katta-katta pashshadan tutib,
qutichaga joylab olibdi. Imtihon boshlanibdi. Haligi
bola yupqa qog‘ozdan shpargalka tayyorlapti, keyin
uni ingichka ip bilan pashshaning oyog‘iga bog‘lab,
uchiraveripti. M a’lumki, yuki bor pashsha uzoqqa
ucholmaydi, bir ko‘tarilib, bir qo'nadi. Bolalar
pashshani tutib, shpargalkani ko‘chirib olishar, keyin
esa boshqa tomonga uchirib yuborisharkan. Hamma-
lari shunday qilishibdi. Bir payt to‘satdan eshik ochi-
lib sinfga litsey direktori kirib kelibdi. Tasodifni qara-
ki, oyog‘iga shpargalka bog‘langan bir pashsha ikki
marta havoda gir aylanibdi-da, to‘g‘ri borib direktor-
ning tepakaliga qo‘nibdi.
— Sizlarga hech narsa bo‘lmadimi o'shanda? —
so‘radi Metin.
— Bir bolani maktabdan haydashmoqchi bo‘li-
shuvdi, arang qutulib qoldi.
— 0 ‘sha o‘rtog‘imiz hozir professor bo'lgan, —
qo‘shimcha qildi Nurtonning dadasi.
— Siz ham maktabda shu ishni qilganmisiz,
beyafandim? — so‘rashdi buvamdan.
— E, qaysi maktab ko‘rgan bola shpargalkani bil-
maydi, janoblar, — deb buvam boshqa bir voqeani
gapirib berdi.
Kimyodan og‘zaki imtihon ketayotgan ekan. Ich-
kariga uch kishidan kirib turishibdi. Navbat buvamga
kelibdi. Ikki o‘rtog‘i bilan ichkari kiribdi. Ikkitasi
orqaroqda-yu, bir bola oldinda turgan ekan. 0 ‘sha
eng oldinda turgan bola sinfning eng qoloq o'quvchisi
ekan. 0 ‘qituvchining savollariga sirayam javob berol-
mabdi. Nimani so'ramasin, churq etmay turaveribdi.
Buni ko‘rib o‘qituvchining xunobi oshibdi. Qani,
osonroq narsani so‘ray-chi, zora javob bersa, degan
fikrda stolda turgan grafinni ko‘rsatibdi-da: «Xo‘sh,
Q M ] ---------------------------------------------------------
buning ichidagi nima?» deb so'rabdi. Bola bezrayib
turaveribdi. Shunda orqaroqda turgan o‘rtog‘i g‘ijinib:
«To‘nka», debdi sekingina.
— Grafmda nima bor, o‘g‘lim?
— To'nka, afandim...
0 ‘sha kuni eshitgan gaplarim meni qattiq o‘ylan-
tirib qo‘ydi. Ertasiga tanaflusda voleybol o‘ynab tur
gan edik, o‘qituvchimiz ham bizga qo‘shildi. 0 ‘yindan
keyin dam olib o‘tirgan edik, miyamdan nari ketmay
turgan savolni o‘qituvchiga berdim.
— Nima, shpargalka deysanmi? Bu ishni men ham
qilganman, albatta. Ammo bir o‘zim emas, — deb
javob berdi o‘qituvchi. — Sinfimizda bir a’lochi bola
bo‘lardi. Bir kuni yozma imtihon paytida o‘sha bola
hammamizdan oldin ishini yozib tugatdi-da, tashqari
chiqib ketdi. Keyin katta karton qog'ozga butun
javoblami yozib, tayoqqa ilibdi. Hovli tomondagi de-
razaning oldiga borib, tayoqni baland ko‘tarib turdi.
Biz ham javoblarni boplab ko‘chirib oldik...
Ertasi kuni o‘qituvchi oilashunoslik darsidan
yozma ish oladigan bo‘lib qoldi. 0 ‘ng tomonida
Turkon, chapda esa Murod o'tiradi. Murodni bilsang
kerak, qaysi bir xatimdayam uni senga gapirib bergan
edim. 0 ‘qituvchi chaqirib qolsa, menmi, deb
anqovsiraydigan bola-chi? Endi esingga tushdimi?
Murod sinfdan o‘tolmay, o‘tgan yili sheriklaridan
qolib ketgan. Endi biz blan o‘qiyapti. 0 ‘zi ancha
tirishqoq bola-yu, lekin miyasiga dars kirmaydi.
Ammo yaxshigina o‘rtoq u. 0 ‘sha kuni Turkon ham
nimagadir dars qilmay kelgan ekan. Yozma ish bo‘-
lishini eshitib, ikkovi mendan najot so‘rab qolishdi.
— Shpargalka uzatolmayman-u, ammo kerak
bo‘lsa sekin aytib turishim mumkin, — dedim ularga.
0 ‘qituvchi savollarni aytib turdi, hammamiz yozib
oldik. Mana o‘sha savollar:
«Bolani kasaldan saqlash uchun nima qilmoq
kerak?»
135
«Kasalning oldini olish uchun bolaning o‘zi nima
qilmog‘i kerak?»
«Tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan o‘yinlar bilan
o‘yinchoqlami aytib bering?»
«Jismoniy jazoning biror tarbiyaviy ahamiyati
bormi?»
Kecha kechqurun va bugun ertalab oilashunoslik
kitobi qo‘limdan tushmagan edi, shuning uchun qaysi
savolga qaysi betdan javob topish mumkirüigini bila-
man. Bundoq qarasam, Turkon kitobni tizzasiga
qo‘yib oigan ekan.
— Elliginchi sahifani ochinglar. Elliginchidan ellik
ikkinchi betgacha ko‘chiraveringlar, — sekin shipshib
qo‘ydim Turkon bilan Murod ikkoviga.
0 ‘zim ham ishga kirishib ketdim.
— Meni laqillatibsan-ku, — deb qoldi bir payt
Murod.
— Ha, nima bo‘ldi?
| 