Zaynab Yolqir.
6 -1 8 5 9
145
Bayram konserti
Istanbul, 24-arel, 1964-yil.
Zaynab do‘stim!
16-martda yozgan xatingdan keyin sendan yana bir
otkritka oldim. Otkritkada mendan ranjiganga o‘x-
shaysan, oldingi xatingga kechikib javob yozganim
uchun sen ham shunday qilyapsanmi, debsan.
Mutlaqo unday emas. Biz ham 23-aprel kechasiga
tayyorlanib yurgan edik. Shuning tashvishi bilan vaqt
juda tez o‘tib ketdi. Mana, kecha bir amallab qutulib
oldik. G o‘yo yelkamdan tog‘ ag‘darilganday bo‘ldi.
Darhol xatga o‘tirdim.
Konsertimiz zap antiqa o'tdi. Bilasanmi nimaga?
Juda qiziq hangomalar bo‘ldi. Eng ko‘p malomatga
qolgan ham men bo‘ldim. Konsert uchun asosan
uchinchi sinf o‘qituvchisi javobgar edi. Musiqa o‘qi-
tuvchisi ashula bilan o‘yin qismini o‘z zimmasiga oldi.
CTzimizning o‘qtiuvchimiz esa konsert kechasida
ko‘rsatish uchun bitta pyesa yozib berdi.
Men bir narsaga hayronman — kattalar nuqul o‘z
kasblaridan nolishadi, ko‘ngillari boshqa sohani
qo‘msab yuradi. Mana, dadamni olib ko‘raylik. Yana
ozroq o‘qiganimda katta shoir bo‘lib ketardim, deydi
bizga. Dadam hozir ham tinch yurmaydi. Xiyol bo‘sh
qoldi deguncha she’rga unnab ketadi. Amakim ham
shunday. Qo‘lida texnik hunari bor-u yana vrachlikni
orzu qiladi. 0 ‘qituvchimizning bo‘lsa yozuvchilikka
ko‘ngli sust ketgan. Ko‘pincha bizga u: «Allaqachon
yozuvchi bo‘lib ketardim-u, lekin nasib qilmagan
ekan-da», deydi. Bundoq o‘ylab qarasam, hamma
birovning hunarini orzu qilarkan.
Aslida direktor bosilib chiqqan biror pyesani sah-
naga qo‘yaveringlar, deb tayinlagan edi-yu, ammo
0
‘qituvchimizga bularning hech qaysisi m a’qul
bo‘lmadi. 0 ‘zi yeng shimarib ishga tushib ketdi. Yangi
pyesa ham tayyor bo‘ldi. Juda ayanchli chiqibdi.
146
Yaxshisi, senga buning qisqacha mazmunini aytib bera
qolay. Xulqi yomon bir bola bo‘ladi. Ota-onasini juda
bezor qilib yuboradi. Bola maktabdan qochadi, ishdan
quviladi va yomon yo‘lga kirib ketadi. Bu sharmanda-
likka chidayolmagan ona olamdan o‘tadi. 0 ‘g‘il otasi-
ni qiynab, pul olib yuradi. Bermaydigan bo‘lsa,
do‘pposlaydi. Kunlardan birida u jinoyat ustida qo‘lga
tushib, qamalib ketadi. Qamoqdan ancha tuzalib
chiqadi. Butun qilmishlari uchun kechirim so'ragani
to‘g‘ri otasining oldiga boradi. «Otajon, meni kechi-
ring, gaplaringizga kirmadim, nasihatlaringizga quloq
solmadim, mana, oqibatda sharmanda bo‘ldim. Endi
hammasiga tushundim. 0 ‘tinaman, meni kechiring!»
deb yolvoradi. Qaddi bukchayib qolgan ota: «Ota
degan hamisha o‘g‘ilning gunohidan o'tadi. Men ham
seni kechirdim, o‘g‘lim. Parvardigorga iltijo qil, o‘z
dargohida kechirsin», deb ho‘ngrab yig‘lab yuboradi.
Ammo yuragi buni ko‘tarolmay, yerga yiqiladi-da,
joni uziladi.
Pyesa chindan ham juda qayg‘uli edi. Uni o‘qiyot-
ganimizda sinfda hamma bir-bir yig‘lab oldi.
— Boshqa biror yengilroq pyesa qo'yganimiz
ma’qul emasmi, afandim? — deb so‘radim.
0 ‘qituvchimiz meni qattiq jerkib:
— Bu nima qiliq, Ahmad?! Yana mahmadanalik
qilyapasanmi? — dedi.
Holbuki buni men butunlay boshqa maqsadda
so‘ragandim. Betimizga
soqol-m o‘ylov
yopishtirib,
katta odamlarga taqlid qilib yurgandan ko‘ra maktab
hayotidan biror nimani sahnalashtirib, o‘zimizga
mosroq rollarda chiqqanimiz yaxshi emasmi, deb ayt-
moqchi edim. Ammo maqsadimni tushuntirolmab-
man.
Sahnaga soqol-mo‘ylov yopishtirib chiqqan bolalar
xuddi sirkdagi liliputlarga o'xshab qoladi. Buni ilgari
ham ko‘p ko‘rganman. Katta odamning rolida
chiqqan bola qanchalik yaxshi o‘ynamasin, baribir
zalga kulgi bo‘ladi. U qanchalik jiddiy gapirsa,
tomoshabinlar shunchalik ko‘p kuladi. Bas, shunday
ekan, birato‘la kulgili asarni ko‘rsatib qo‘ya qolsak
bo‘lmaydimi? Men shuni aytmoqchiydim. 0 ‘qituv-
chimiz koyib bergach, indamay qo‘ya qoldim.
Pyesa besh kishiga mo‘ljallab yozilgan ekan.
— Noqobil o‘g‘il rolini sen o‘ynaysan, Ahmad.
0 ‘ziyam senboproq, qotirasan, — dedi o‘qituvchi.
Damirga ota, Minega esa ona roli topshirildi.
Hamma o‘z rolini yaxshilab yodlab oldi. Uch-to‘rt
marta repetitsiya ham qilib ko‘rdik. So‘nggi repetitsiya
kuni rosa yomg‘ir quydi. 0 ‘zing bilasan, maktab
tomidan yomon chakka o‘tadi. Yomg‘ir naq sahna-
ning tepasidan chelaklab quygandek bo‘ldi. Hamma-
yoq ivib ketdi. Polga qatorasiga chelak, tog‘ora va
kastryullar qo‘yib chiqdik.
Konsert programmasiga bitta xitoycha raqs nomeri
ham kiritishibdi. 0 ‘ymchilar gruppasida men ham bor
ekanman. Musiqa muallimimiz allaqaysi maktabda
xitoycha raqsni ko‘rib diliga tugib qo‘ygan ekan, shuni
o'ynaydigan boMdik.
— 0 ‘zimizning «Zaybek»ni' o‘ynasak bo‘lmaydi-
mi? — deb so‘radim o‘qituvchidan.
«Qachon konsert bo‘ladigan bo‘lsa nuqul «Zay-
bek»ni o‘ynaysiz, biror yangi narsa ko‘rsatish ham
kerak axir», degan javobni oldim.
— Bo‘lmasa biz tengi xitoy bolalari ham konsert
qo‘yganda o‘zimizning «Zaybek»ka tushishadimi?
— Masxarabozlik qilma! — urishib berdi musiqa
muallimi.
Ammo men «Zaybek»ni o‘ynab turgan xitoy
bolasini bir zum tasawur qildim-u miyig‘imda kulib
qo'ydim. Chamamda, xitoy bolalari ham shunday.
Xitoycha raqsga tushganimizni ko‘rishsa bormi, rosa
qiyqirib kulishsa keragov.
1 Zaybek — turk m illiy o ‘yini.
Tomdan chakka o‘tib turibdi-yu, biz paqir-tog‘o-
ralar o‘rtasida oxirgi marta repetitsiya qilib oldik.
Xitoycha raqsning zalvoridan pol taxtalarining beli
bukilib ketdi.
— Bu senga «Zaybek» emas, xitoycha raqs bo‘ladi,
hadeb osmonga qarab irg‘ishlayverma. Xitoylaming
o‘yini og‘ir-vazmin bo‘ladi, ular keskin harakat qilish-
maydi, — dedi menga tanbeh berib musiqa o‘qituv-
chimiz.
Mumkin qadar salmoq bilan, vazmin o‘yinga tush-
moqchi bo‘laman-u, ammo «Zaybek» qon-qonimizga
singib ketgani uchun beixtiyor osmonga sapchib keta-
man.
— Namuncha sakrayverasan, Ahmad? Xitoy ruhi-
ga mos kelmaydi bu. Xitoylaming harakati mayin
bo‘ladi.
— Yaxshi, lekin xitoy ruhi menga mos kelmasa,
nima qilay? Men bunga o‘rganmagan bo'lsam...
Musiqa o‘qituvchimiz pianinoda jo ‘r bo‘lib turdi,
biz raqsga tushdik. Yana bir joyga kelganda to‘satdan
sakrab yuborgan edim, o‘qituvchi irg‘ib o‘midan
turdi-da, menga qarab yugurdi. Yo‘lda chakka to‘la
paqirga qoqilib ag'darilib tushdi. Hammayog‘i shalab-
bo bo‘ldi. Toza qiyomat ko‘tarildi. Xullas, kechga
yaqin ma’lum bo‘ldiki, so‘nggi repetitsiyamiz muvaf-
faqiyatli o‘tibdi.
Konsert kuni ham yetib keldi. Yuragimiz taka-
puka bo‘lib, parda orqasidan zalga mo‘ralaymiz.
Tumonat odam yig‘ilgan. Biz sahnada saf tortib turib-
miz. Hammasi bo‘lib ellik bolamiz. Sinflarimiz ham
har xil.
Mana, parda ochildi. Saf tortib «Mustaqillik
marshi»ni aytdik. Keyin kattaroq bolalar orqaga o‘tdi.
Birinchi va ikkinchi sinf o‘quvchilari «Bugun — yigir-
ma uchinchi aprel» degan qo'shiqni boshlab yubo-
rishdi. Qo‘shiq tugagach, zalda qarsaklar yangrab
ketdi.
Keyingi aytilgan qo‘shiq musiqa o‘qituvchisiga sira
ma’qui bo‘lmadi.
— Bu qanday o‘zboshimchalik? Nima qilib
qo‘ydinglar?! Qo‘shiqni ikki kishi ijro etishi kerak, deb
aytmovdimmi? Olomon qilib yubordilaring-ku! — deb
koyib berdi u parda orqasidan.
Xitoy raqsiga navbat keldi. Likopcha ko‘tarib, sah-
naga qizlar chiqishdi. Egnilarida guldor yubka bilan
kalta ko‘ylak. Bizlar ham qizlar bilan oldinma-ketin
sahnaga chiqdik. Qosh-ko‘zimizga qozonkuya surtib,
labimizning tepasiga qora mo‘ylov qo‘ndirib olgan-
miz.
Musiqa o'qituvchimiz pianinoni boshlab yubordi.
Likopcha ushlagan qizlar goh egilib, goh turib
oramizdan o‘tib yurishibdi. Shu o‘rtada to‘satdan bir
falokat yuz berdi. 0 ‘qituvchining pand-u nasihatlari
paqqos yodimdan ko‘tarilib, sakrab yuboribman
shekilli, chirigan pol taxtasining orasi ochilib, o‘yinchi
qizlardan birining etagini qisib oldi. Biz o‘lib-qutulib
muqom qilyapmiz-u, u bo‘lsa etagini tortish bilan
ovora. Yana bir sakrab ko‘ray-chi zora boyoqishning
etagi chiqsa, degan xayolda oldiga kelib bir irg‘ib
tushdim. Polning og‘zi ochilishga ochildi-yu, ammo
raqqosamiz yubkasini tortib ololmadi. Bechora jon-
jahdi bilan bir silkingan edi, shir etib yubkasi tushib
ketdi. Bo‘ldi kulgi, bo‘ldi kulgi.
— Parda! Pardani yopinglar! — deb qichqirdi
musiqa o‘qituvchimiz sahna ortidan turib.
Gulduros qarsaklar ostida parda tushirildi.
Shundan keyin turli raqslar o‘ynaldi, qo‘shiqlar
aytildi. Eng oxiri spektaklga navbat keldi.
0 ‘qituvchilarimizning o‘zi bizni grim qilib chiqdi.
Mine oyisining eski kiyim-boshini kiyib oigan edi,
naq liliput kampiming o‘zi bo‘ldi-qoldi. 0 ‘qituvchi
bumimning tagiga quyuq qilib yelim yopishtirgach,
ketmonning sopidek yo‘g‘on mo‘ylovni qo‘ndirib
qo'ydi. Yelimning kuchi yetmay mo'ylov tushib ketdi.
150
Ustoz yana bir enlik yelim surtib
q o ‘ygan
edi, mo‘y-
lovim joyiga tushdi. Damiming ikki betini yelimlab,
ustidan paxta yopishtirishdi. Ota rolida chiqqanidan
keyin soch-soqoli oppoq bo‘lishi kerak edi-da.
Grimni bir amallab tugatdik. Shu payt o‘qituvchimiz
to‘satdan:
— Damir juda yosh ko‘rinyapti. Ko‘zoynak taqib
olmasa bo‘lmaydi, — deb qoldi.
Holbuki repetitsiyalarda bu haqda gap bo‘lgani
yo‘q edi. Shu topda qayoqdan ko‘zoynak topib
bo‘ladi? Xayriyat, direktor jonimizga oro kirdi. Ko‘z-
oynagini olib, Damirga berdi.
— Lekin ehtiyot bo‘l, tag‘in sindirib-netib qo‘yma.
Agar shu bo‘lmasa, hech narsani ko‘zim ko‘rmaydi, —
dedi u Damimi ogohlantirib.
Ko'zoynak Damimi xuddi mitti cholning o ‘zi qilib
qo'ydi.
— Voy-bo‘, ko‘zim qamashib ketyapti-ku, hech
narsani ko‘rmayapman, — nolib qoldi Damir.
Gapi to‘g‘ri ekan. Parda ochilganda sahnaga chi-
qaman deb boshini devorga qattiq urib oldi. Orqa-
sidan itarib-surib, bir amallab sahnaga chiqarib yubor-
dik.
Harqalay, spektaklning birinchi pardasi ancha
yaxshi o‘tdi. Zalda yangragan qarsaklar buning yaqqol
isboti bo‘ldi.
Ikkinchi parda boshlandi. Men onamni, ya’ni
Mineni savalab turibman. Otam bo‘lmish Damir
menga nasihat qilishi kerak. Bir payt bundoq qarasam,
Damir bizni ko‘rmayapti. Tomoshabinlarga orqasini
o‘girib olib, devorga qarab monolog o‘qiyapti. Har
ikki gapining birida:
— Hoy zolim bola, bu nima qilganing, axir? Seni
shu umidda boqib katta qilganmidik-a? — deb devor
ga nola qilyapti.
— Buyoqqa qarab gapir, biz orqangda turibmiz, —
sekin shivirladim qarshisidan chiqib.
151
Men onamni kaltaklab turganimda Damir uni
qo‘limdan qutqarib olishi kerak edi. Lekin Damir
yana bizni payqamadi, ko‘zbog‘lag‘ich o‘ynayotgan
boladay qo‘li bilan paypaslab qoldi.
— Urma, urma onangni! Onaga qo‘l ko‘tarib
bo‘lmaydi, oqpadar! To‘xta deyman! — eshik tomon-
ga qarab baqiradi u.
Biz o‘ng yog'ida turibmiz-u u bo‘lsa chapga qarab
bo‘kiradi. Zora ovozimni eshitib, biz tomonga o‘giril-
sa, degan niyatda kinoda ko‘rganlarimni ishga soldim.
— Xa-xa-xa! Uraman! Urayotgan bo‘lsam men
birovnimas, o ‘z onamni uryapman!
Damir ovozimni payqab, biz turgan tomonga
o‘girildi-yu, lekir darrov yo‘qotib qo‘ydi.
— Hoy bola, urma deyapman senga! Ilohim onani
urgan qo‘llaring sinib tushsin!
Yana uni bu tomonga qaratish uchun xanda ota-
man:
— Xa-xa-xa!
Xullas, Damirdan ish chiqmaydiganga o‘xshaydi.
Bizni topib olishiga ko‘zim yetmay qoldi. Noiloj
Mineni Damiming oldiga sudrab keldim.
— Hoy oqpadar deyman...
— Bu tomondamiz, ota, bizga qarab qo‘y.
Damir farosatli bola emasmi, darhol vaziyatni
tushundi.
— Betingni ko‘rgani ko'zim yo‘q, oqpadar. Men
otang bo‘laman. Kerak bo‘lsa menga o'zing qara!
Pyesadan tamoman chetga chiqib ketdik.
— Kimga qarab gapiryapsan, ota, axir men
orqangda turibman-ku...
— Harholda senga emas. Toqatim yo‘q sen bilan
gaplashgani...
— Bo‘lmasa devorga gap uqtiryapsanmi?
— Sendan ko‘ra shu devor ma’qul. Gapirsang,
tushunadi.
— Sening o‘mingga tosh tug‘sam bo'lmasmidi,
152
kunimga yarardi, evoh, — deb yerda ingrab yotgan
Mine ham jon berdi.
Damir olamdan o‘tgan Mineni bag‘riga bosib,
ho‘ng-ho‘ng yigiashi kerak.
— Qanisan, xotinjon, qayoqda qolding, jabrdiy-
dam! — deganicha u o‘zini yerga otib, Mineni
timirskilab qidira boshladi.
Mine yotgan joyida unga qarab talpindi.
— Bu yerdaman, men o‘ldim.
— Mana endi birga bo‘linglar! — deb Damirni
yoqasidan oldim-da, Minening ustiga uloqtirdim.
Shu bilan ikkinchi parda ham tugadi.
Parda tushirilgach, o‘qituvchimiz Damirni qattiq
koyib berdi.
— Ko‘zoynakda ko‘rmayotgan bo‘lsam, nima qilay
axir, — dedi u ham o‘zini oqlab.
Oxirgi pardada Damirni ko‘zoynaksiz chiqarmoq-
chi bo‘lishdi-yu, lekin shu paytgacha ko‘zoynakda
yurgan chol o‘limi oldidan birdan uni tashlasa, qiziq
tuyuladi, degan andishada bu fikrdan voz kechishdi.
— Ko‘zoynakni taqqin-u, lekin oynagining ustidan
qara, — maslahat berdi direktor.
Damir direktorning maslahatiga amal qilgani
uchun uchinchi parda ancha silliq o‘tdi. Ammo oldin-
gi sahnalarda tomoshabinlaming kulgi patini qitiqlab
qo'ygan ekanmiz, to‘g‘ri gapgayam qiyqiriq ko‘ta-
rishadi. Yig‘lash kerak bo‘lgan joyda ham nuqul kulgi
qilishadi.
Uchinchi pardada men qamoqdan bo‘shab, uyga
kelaman. Endi o‘z qilmishlaridan pushaymon bo‘lgan
o‘g‘ilman. Otamga yalinib, meni kechirishini so‘ray-
man. Zaldagilarga qolsa, shu ham kulgi. Buning
nimasi kulgi ekan, hayronman.
Kechirim so‘rab, otamning qo‘lini o‘pishim kerak.
Endi o‘pmoqchi bo‘lib engashgan edim, bundoq
qarasam, mo‘ylovimning bir tomoni yerda yotibdi.
Yarimta mo‘ylov bilan boshni qandoq ko‘taraman?!
■
0 5 3
Darrov buyog‘ini kelishtirib yubordim.
— Oyog‘ingizga bosh qo‘yib yalinaman, ota-
jon! — deb Damirning oyog‘i ostiga o‘zimni otdim.
Ayni paytning o'zida yerda mo‘ylovga chang sol-
dim. Darrov labning tepasiga qo‘ndirdim. Ammo
falokat degan narsa yolg'iz yurmas ekan. M o‘ylovning
chap bo‘lagi tushgan ekan-u, uni o‘ng tomonga
yopishtiribman. Ikkovi ustma-ust bo‘lib qoldi. Damir
buni sezgan ekan, «chapga ol uni», deb shivirladi.
Harakat qilib ko‘rdim, bo‘lmadi. Oxiri mo‘ylovini
burayotgan kishidek qilib chap qo‘lni bo‘sh joyda ush-
lab turaverdim.
— Men seni kechirdim, o‘g‘lim, — dedi otam
nihoyat.
Men bo‘lsam unga mo‘ylov qilaman. Lekin buning
ham cheki bo‘lishi kerak-da! Qachongacha otamga
qarab mo‘ylov burayman?!
— Agar gunohimdan o‘tmaganingda shu mo‘ylovni
mana bundoq qilib yulib tashlamoqchi edim, ota-
jon! — deya solib
m o ‘ylovni
shartta olib, oyog'imning
ostiga tashladim.
— Nima qilib qo‘yding, bolaginam?
— Sendan aylansin shu mo‘ylov, otajon! Gunohim
katta, uni yuvishga bu ham yetmaydi.
Spektakl oxirlab qoldi. Endi otam ho‘ng-ho‘ng
yig‘lab meni bag'riga bosishi va «gunohingdan o‘tdim,
o‘g‘lim. Endi parvardigorga iltijo qil, seni o‘zi
kechirsin», deb turib, jonini taslim qilishi kerak.
Damir ho‘ngrab yig‘lab yubordi. Razm solib qara-
sam, rostakamiga yig‘layapti. Spektakldan keyin
aytishiga qaraganda, yuragi ezilib ketgan ekan. Xullas,
yuz-ko‘zi chaplashib, paxta ivib ketdi. «Voy, bolagi
nam!» deb o‘zini menga tashladi. Birpas quchoqlashib
turdik. Keyin bir-birimizni bo‘shatdik.
Yuziga qarasam, bittayam soqol-mo‘ylovi qolmap-
ti. Hayron bo‘lib o‘zimnikina paypaslayman. Ana
xolos. Mendan soqol o‘sib chiqibdi. Boya bir-birimiz
GUI----------------------------------------
bilan achomlashib turganimizda Damirning ivib ket-
gan soqoli menga o‘tib qolgan ekan-da... Birpasda
o‘g‘lidan otaga aylanib qoldim. Hozir otaning yerga
yiqilib, jon beradigan payti. Lekin Damirning hech
oiadigan turqi yo‘q.
— Bo‘l endi, Damir, o‘ladigan bo'lsang tezroq
o‘lmaysanmi, — pichirlab dedim unga.
— Soqol senga o‘tdi-ku, endi qaysi birimiz
o‘lishimiz kerak?
— Axir sen otasan, albatta o‘lishing kerak. Yerga
ot o‘zingni! — Damirning bo‘lsa o‘zini tashlagani
hecham yuragi betlamaydi.
— Namuncha imillaysan? Bo‘l tez!
— Yiqil desang yiqilaveraman-u, ammo direktor-
ning ko‘zoynagi nima bo‘ladi? Tag‘in sinib qolsa-ya?
— dedi u oldimga kelib.
— E, gapni cho‘zma, tez bo‘l. Spektakl tugashi
kerak. Sharmanda bo‘ldik.
— Men gunohingdan o‘tdim. Endi parvardigorga
iltijo qil, seni kechirsin.
Damir shu gapni aytdi-da, ko‘zoynakni bemalol
stolga olib qo‘ydi. Keyin: «Endi men o‘lyapman!»
deganicha gup etib yerga ag‘darildi. Men uning ustiga
o‘zimni tashladim. Darhol pardani yopishdi. Ammo
ikkovimiz juda oldinga chiqib ketgan ekanmiz, yarim
belimiz pardadan tashqarida qoldi.
Zal kulgi va qarsak zarbidan larzaga keldi.
— Bunday ahvolda yotaversak bo‘lmaydi, qani,
turamiz endi, — deb Damirga pichirladim.
— 0 ‘lgan odam qanaqa qilib turadi? Xohlasang,
o‘zing tur, men yotishim kerak.
Allakim oyog‘imizdan sudrab, parda ichiga oldi.
0 ‘mimizdan turib ko‘rsak, o‘qituvchimiz ekan.
— Rasvo bo‘ldik, Ahmad, endi toza gap eshita-
miz, — dedi sekingina Damir.
Yurak o‘ynog‘ida sahna ortiga o‘tdik. Direktor
155
bilan o‘qituvchilar huzur qilib ko‘zyoshlarini artib tu-
rishgan ekan.
Xullas, 23-apreldagi konsertni boplab tashladik.
Hamma Damirga qoyil qoldi. Hali-hali Damir zo‘r
iste’dod egasi ekan, deb yurishibdi. Bu gapning tagida
jon bor. Zotan u o‘qituvchimizning tragediyasini ajoy-
ib komediyaga aylantirib berdi.
Shu kunlarda Istanbulning havosi juda ajoyib.
Kanikul kunlari Istanbulda diydor ko‘rishguncha xayr.
Omon bo‘l.
| 