16- mashg'ulot.
0 ‘tkazuvchi to ‘qim alar
0 ‘simlik organizim da suv, suvda erigan m ineral va organik
m oddalar har xil tezlikdagi doim iy harakatda boMadi. 0 ‘simlikdagi
o ‘tkazuvchi to ‘qim alar suv va plastika m oddalar tez harakatlanadi.
0 ‘sim likdagi oMkazuvchi to ‘qim alar m ajm uasi, y a ’ni, ksilema-
dan suv va unda erigan mineral m oddalar pastdan yuqoriga, y a ’ni
ildizdan poya va bargga koMariladi (koMariluvchi oqim ), floemada
esa assim ilatsiya natijasida hosil boMgan organik m oddalar
yuqoridan pastga, y a ’ni barglardan poya va ildizlarga harakatlanadi
(tushuvchi oqim). KoMariluvchi oqim nay va trexeidlar orqali
harakatlanadi. K apillar naylar gulli o ‘sim liklarning ham ma
y o g ‘ochligida uchraydi. K apillar silindr shaklida boMib, ichida
k o ‘ndalang
to ‘siqlar boMmaydi,
p o ‘sti
notekis
qalinlashib
y o g ‘ochlangan boMadi. N ayning p o ‘sti spiral, halqasim on nor-
20- rasm.
Elaksimon nayiar:
19- rasm.
Nay va traxeidlar:
, _ yoMdosh hujayra; 2 - elaksimon
1,2 - halqasimon; 3,4, 5-spiralsim on; 6 -
naylaming ko‘ndalang to'sig'i; 3 - teshiklar.
to‘rsimon; 7 - norvonsimon; 8 - nuqtasimon;
A - elaksimon nay va yoidosh hujayraning
9, 10, 11— traxeidlar.
.
bo'yiga kesimi; В - elaksimon plastinkaning
ko'ndalangiga kesimi;
vonsim on, to ‘rsim on va nuqta shaklida qalinlashgan boMadi.
Traxeidlar ignabargli daraxtlarda, paporotniksim onlarda uchraydi.
Traxeidlar ingichka uchli y o g ‘onlashgan qalin devorli o ‘lik
prazenxim a hujayralardir (19- rasm).
Elaksim on nay va y o ‘ldosh hujayralar orqali esa organik m od
dalar ildizga tushadi. Elaksim on nay lub to ‘qim aning bir qismi
b o ‘lib, ch o ‘ziq elaksim on shakldagi hujayralardan tashkil topgan.
Elaksimon nayning traxeidlar va kapillardan farqi shuki elaksim on
nay hujayralarda sitoplazm a hujayra q obig‘i b o ‘ylab joylashadi,
yadro boMmaydi. Elaksim on nay va yoMdosh hujayralar pro kam biy
yoki kam biyning bitta hujayrasida hosil b o ‘ladi. YoMdosh hujayra-
lam ing yadrosi boMadi (20- rasm).
OMkazuvchi to ‘qim aning yuqorida sanab oMilgan barcha ele-
mentlari birga q o ‘shilib, o ‘tkazuvchi bogMamni hosil qiladi. Bu
bogMam tarkibiga, asosan, oMkzuvchilardan tashqari, m exanik
to ‘kim alar va g ‘am lovchi parenxim a to ‘qimalari ham kiradi.
Shuning uchun bular k o ‘pincha o ‘tkazuvchi bogMam deb ataladi.
OMkazuvchi bogMam, koMariluvchi va tushuvchi bogMam ikki
qismdan: y o g ‘ochlik (ksilem a) va lub (floem a)dan iborat boMadi.
Y og‘ochlik tarkibiga suv naylari (kapillarlar), traxeid, y o g ‘ochlik
paraenxim asi va y o g ‘ochlik tolalari, libriform kiradi.
21- rasm.
Qovoq poyasidagi o'tkazuvchi
bog'lamning ko'ndalang kesimi:
1 - parenxima; 2 - sirtqi lub; 3 - kambiy;
4 — ikkilamchi yog'ochlik; 5 — birlamchi
yog'ochlik.
22- rasm.
Makkajo'xori o'tkazuvchi bog'lami-
ning ko'ndalang kesimi:
1 - asosiy parenxima; 2 -y o g 'o c h li sklerenxima;
3 — elaksimon hujayra; 4 — yo'ldosh hujayralar;
5 - yog'ochli parenximasi; 6 - to'rsimon nay; 7 -
spiral nay; 8 - halqali nay; 9 - bo'shliq.
Y og'ochlik parenxim asi p o ‘sti biroz y o g ‘och!angan yirik hu
jayralardan iborat. Bu hujayralarga har xil oziq m oddalar zaxirasi
to ‘planadi. Y o g'o chlik tolasi (libriform ) qalin p o ‘stli o ‘tkazuvchi
bogMamni m ustahkam qiladi. Lub tarkibiga yoMdosh hujayralar b i
lan birga elaksim on nay, lub parenxim asi, lub tolalari kiradi.
Lub parenxim asida ham y o g ‘ochlik parenxim adagi kabi har xil
oziq m oddalar zaxirasi to'planadi. Lub ancha pishiq, elaksim on to-
lalardan iborat. Tola lubni ancha m ustahkam qilib turadi.
Lub va yo g ‘ochlikning joylashishiga qarab, o ‘tkazuvchi
bogMamlar quyidagi 4 ta guruhga: kollateral, bikollateral, konsen-
trik va radikal b o g ‘lam larga b o ‘linadi. Bikollateral o ‘tkazuvchi
bog‘lam, bunda lub hujayralari y o g ‘ochlik hujayralam ing ikki to
m onidan joylashadi (m asalan, oshqovoqda) (21- rasm). Kollateral
bogMamlar: floem a va ksilem a bir-biriga yonm a-yon joylashib tu
radi, am m o tashqi tom onidan floema, ichki tom onidan esa ksilem a
joylashadi (m asalan, j o ‘xorida) (22- rasm).
K ontsentrik
oMkazuvchi
bogMamda
esa
lub
hujayralari
y o g ‘ochlikni batam om o ‘rab oladi (m asalan, gulsapsarda). Radial
oMkazuvchi bogMamlar ildizning birlam chi tuzilishiga xos boMib
23- rasm.
Gulsapsar ildizpoyasinig
konsentrik tolali nayiar bog‘lami:
1 - ksilema; 2 - floema. 3 - parenxima.
24- rasm.
Radial bog'lam (ayiqtovon ildizining
tolali nayiar bog'lamining ko‘ndalang kesimi):
1
ksilema; 2 - floema.
b og‘lam ning asosiy qism ini ksilem a tashkil etadi. K silem a ildizning
inarkazida radial nurlar hosil qilib joylashadi. K silem a nurlari ora
sida esa floem a boMadi ( 23- rasm).
OMkazuvchi b o g ‘lam lar o ‘sim likda uning eng dastlabki hujay
ralar guruhidan hosil boMadi. Bir pallali o ‘sim liklarda prokambi-
al hujayraning ham m asi OMkazuvchi bogMamga aylanadi. Bunda
o ‘sim liklarda oMkazuvchi bogMam y o ‘g ‘onlashm aydi (eniga qarab
o ‘smaydi), shuning uchun bular yopiq bogMam deb ataladi. Ikki
pallali o ‘sim liklarda oMkazuvchi bogMam y o ‘g ‘onlashadi, chunki
bunda prokam biyning ham m asi oMkazuvchi bogMamga aylanm ay-
di, y a ’ni prokam biy hujayralarining yo g ‘ochlik bilan lub o ‘rtasida
qolgan bir qism i ikkilam chi paydo qiluvchi to ‘qim a-kam biyni hosil
etadi. Kambiy hujayralari tangental boMinib ikkilamchi to ‘qima - ik
kilamchi lub va ikkilam chi y o g ‘ochlikni vujudga keltiradi. M ana
bunday tugallanm agan bogMamni ochiq bogMam deb ataladi. B a’zi
o'sim liklarda oMkazuvchi to ‘qim a ayrim bogMam holda emas, bal
ls i yaxlit xalqa shaklida boMadi, y a ’ni poyaning sirtida lub halqa-
si, ichkarisida y o g ‘ochlik halqasi va bularning o ‘rtasida kam biy
joylashgan boMadi.
| 