Yuksak o ‘sim liklam i tanasi organlarga b o ‘lingan. Organ deb
bir-biridan m a’lum darajada farq qiladigan, alohida tuzulishga ega
b o ‘lgan, bir necha qator to ‘qim alardan tuzilgan, qator vazifalam i
bajaruvchi o ‘sim liklam ing qism iga aytiladi. Yuksak o ‘sim liklar ta
nasi vegetativ organlar: ildiz, novda, barg va generativ gul, meva,
urug‘larga ajratiladi. Vegetativ organlar o ‘sim liklam ing asosiy ta
nasini hosil qilib, asosan, oziqlanish (suv va m eneral tuzlam i so ‘rib
olish, fotosintez), b a ’zan zaxira m odda to ‘plash va k o ‘payish kabi
vazifalam i bajaradi.
Ildiz morfologiyasi va uning birlamchi anatomik tuzilishi.
Bir
Va ikki pallali o ‘sim liklar ildizi va ildiz sistem asining m orfologi
yasi o ‘rganiladi. Spakli o ‘zgargan ildizlar bilan tanishiladi.
Ildiz o ‘sim liklam ing asosiy o ‘q organlaridan biri hisoblanadi.
Ildiz yordam ida o ‘sim liklar tuproqqa yopishadi va u orqali suv
ham da suvda erigan mineral m oddalam i so ‘rib oladi. U b a ’zan ve
getativ k o ‘payish uchun zaxira oziq m odda to ‘playdi, unda ayrim
m oddalar sintezlanishi ham mum kin. H ar xil o ‘sim liklam ing
ildizi
bir-biriga kim yoviy ta ’sir etishi mum kin.
Kelib chiqishiga qarab ildizlar asosiy, yon va q o ‘shim cha ildiz-
larga b o ‘linadi. A sosiy ildiz m urtak ildizchasidan taraqqiy etadi.
A sosiy ildizda yon ildizlar, novda
va bargda esa q o ‘shim cha
ildizlar
hosil b o ‘ladi.
0 ‘sim liklam ing barcha ildizlari
ildiz sistem asini hosil qiladi. Mor-
fologik tom ondan ildizlar: o ‘q, po-
puk, duksim on va sholg‘omsim on
ildizlarga b o ‘linadi. 0 ‘q ildizning
yon ildizlari baqquvat, yaxshi ri-
vojlangan b o ‘ladi (25- rasm).
Popuk ildizlar esa q o ‘shim cha va
yon ildizlardan iborat b o ‘ladi. Po-
1
2
25- rasm.
1. O'qildiz. 2. Popuk ildiz.
puk ildizlardan
asosiy ildizni ajratish
qiyin yoki u m utlaqo b o ‘lmaydi.
0 ‘q ildiz, asosan, ikki pallali
o ‘sim liklarga,
popuk
bir
pallali
o ‘sim liklarga xosdir. A m m o ikki
pallali o ‘sim liklar ichida popuk ildizli
o ‘sim liklar (m asalan, zubturum ), bir
pallali o ‘sim liklar orasida o ‘q ildizga
(masalan, ajdar daraxti) ega b o ‘lgan
o ‘sim liklar ham bor. Ildizlarining
uchki qism i
anatom ik tom ondan qu-
yidagi to ‘rtta hududga b o ‘linadi: 1) hudud; D _
bo'linuvchi hudud; E - ildiz
b o ‘linish hududi, bunda o ‘suv konusi- qinchasi.
ning uchi b o ‘lib, asosan, m eristem a hujayralaridan tashkil topadi
va bu hujayralar tez b o ‘linish xususiyatiga ega, u ildiz qinchasi
bilan him oyalangan; 2) b o ‘linuvchi
hudud ustida chiziluvchi
hudud joylashgan. Bu hudud hujayralari boMinishdan to ‘xtaydi,
am m o b o ‘yiga ch o ‘ziladi; 3) so ‘ruvchi hudud esa ch o ‘ziluvchi
hudud ustida joylashgan b o ‘lib, buning hujayralari suv va m ineral
m oddalam i so ‘rib olishga m oslashgan. U ning chetki hujayralarida
ildiz tuklari b o ‘ladi; 4) ildiz qinchasi ildizning eng uchki qism ida
joylashgan b o ‘lib, ildizning o ‘suv qonusini noqulay sharoitdan
him oya qiladi (26- rasm).
Shakli o ‘zgargan ildizlar k o ‘proq
zaxira oziq m oddalarining
to ‘planish bilan xarakterlanadi. Ildizning asosiy shakl o ‘zgarishlari
ildizmevalar, ildiz shishlari, tayanch, havo, nafas ildizlari, ishlovchi
ildizlar va so ‘ruvchi ildizlardir. Ildizm eva boshcha, b o ‘yin va ildiz-
dan iborat b o ‘ladi. Boshcha qisqargan poyalar b o ‘lib, unda barg
lar bir-biriga zich joylashadi. Ildiz qism ida esa yon ildizlar o ‘sib
chiqadi. B o ‘yincha boshcha va ildiz orasida joylashgan b o ‘lib, unda
barg va yon ildizlar b o ‘lmaydi. B o ‘yincha asosiy poyaning birinchi
bo‘g ‘ini (gipokotil)ning y o ‘g ‘onlashishi natijasida hosil boMadi.
Ildiz tuganaklari yon va q o ‘shim cha ildizlarning y o ‘g ‘onlashishi
natijasida hosil boMadi (27 - 28- rasm).
27- rasm.
Ildizmevalar:
28- rasm.
Ildiztuganaklari:
1 - sabzi; 2 - lavlagi.
A -
georgina; В - arxideya.
K o‘pchilik o ‘sim liklam ing ildizi bakteriya va zamburugMar bi
lan sim bioz holda hayot kechiradi. Sim biozning ikki xili maMum:
1) dukkakli va boshqa ayrim o ‘sim liklam ing ildizida azot fiksirlov-
chi bakteriyalam ing yashashi; 2) m ikoriza-zam burug‘ va ildizlar-
ning birga yashashi.
