152
U 22 yoshida vatanini tashlab chiqib ketishga majbur bo‘ldi va bir qancha
vaqt Kaspiy dengizining janubi-sharqiy sohilidagi Jurjon shahrida muhojirlikda
yashadi. So‘ng qadimgi Ray shahriga bordi, 998 yildan keyin yana Jurjonga keldi
va bu yerda o‘zining ikkinchi ustozi tabib,
astronom, faylasuf Abu Sahl Iso al-
Masihiy bilan tanishib, undan ta’lim oldi. Beruniy “Osor al-boqiya an alqurun al-
xoliya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) asarini Jurjonda muhojirlik
davrida yoza boshlagan va 1000 yilda tamomlagan. “Osor al-boqiya” Beruniyga
juda katta shuhrat keltirdi, uni fanning hamma sohasiga qiziquvchi buyuk olim
ekanini ko‘rsatdi. Bundan tashqari
Beruniy Jurjonda astronomiya, netrologiya
tarixiga oid 10 dan ortiq asar yozdi.
Beruniy shoh Mahmud G’aznaviy II ning eng yaqin maslahatchisi sifatida
mamlakatning siyosiy ishlarida ham faol qatnashdi.
Xorazmning Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib olinishi Beruniy hayotini
xavf ostiga qo‘ydi. U Xorazmshoh saroyidagi barcha olimlar bilan birga G’azna
shahriga asr qilib olib ketiladi. Beruniyning 1017 – 1048 yillarda G’aznada
kechirgan hayoti, bir tomondan nihoyat og‘ir kechgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan,
uning ilmiy faoliyati uchun eng mahsuldor davr bo‘ldi. Beruniyning “Xorazmning
mashhur kishilari” asari ham shu davrda yaratilgan. Uning muhim astronomik-
geografik asari “Tahdid nihoyot al-amoniya li tasxidi masofat al-masokin” (“Turar
joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini
aniqlash” – “Geodeziya”) 1025 yilda yozib tugatilgan.
Beruniy o‘z asarlari ro‘yxatini tuzgandan keyin yana ikkita
muhim kitobini
yozgan. Bulardan biri “Mineralogiya”dir. Bu risola o‘z ma’nosi uchun Markaziy
Osiyo va Yaqin Sharq, hatto Ovro‘pada ham mineralogiya sohasida eng yaxshi,
tengi yo‘q asar hisoblanadi. Beruniyning oxirgi asari – “Dorivor o‘simliklar haqida
kitob”ining qo‘lyozmasi XX asrning 30-yillarida Turkiyada topildi. Asar
“Saydona” nomi bilan mashhur, unda Beruniy Sharq,
ayniqsa Markaziy Osiyoda
o‘sadigan dorivor o‘simliklarning to‘la tavsifini beradi.
Beruniy shogirdi Abu-l Fadl as-Seraxsiy ma’lumoti bo‘yicha 11 dekabr 1048
yilda vafot etgan.
153
Beruniy so‘nggi avlodlarga katta ilmiy meros qoldirdi. Beruniyning o‘z
davri ilm-fanining turli sohalariga oid 160 dan ortiq tarjimalari, turli hajmdagi
asarlari, yozishmalari qolganligi bizga ma’lum. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan katta
hajmdagi asarlaridan tashqari astronomiya,
astrologiya, matematika, geodeziya,
geologiya, mineralogiya, geografiya, arifmetika,
tibbiyot, farmakologiya, tarix,
filologiya masalalariga oid qator risolalar yaratdi va sanskrit tilidan arabchaga,
arab tilidan sanskrit tiliga tarjimalar qildi, badiiy ijod bilan ham shug’ullanib
she’rlar yozdi. “Astrologiyaga kirish”, “Astronomiya kaliti”, “Jonni davolovchi
quyosh kitobi”, “Ikki xil harakatning zarurligi haqida”, “Ko‘paytirish asoslari”,
Ptolemey “Almagesti”ning sanskritchaga tarjimasi, “Foydali savollar va to‘g’ri
javoblar”,
“Farg’oniy “Elementlar”iga tuzatishlar”, “Turklar
tomonidan
ehtiyotkorlik”, “ Oq kiyimlilar” haqida ma’lumotlar”, “She’rlar to‘plami”, “Al-
Muqanna haqidagi ma’lumotlar tarjimasi”, “Ibn Sino bilan yozishmalar” shular
jumlasidandir.
Matn yuzasidan topshiriqlar:
1. Matnni o‘qing. Matnga reja tuzing.
2. Reja asosida matn mazmunini qisqartirib so‘zlab bering.
3. Matndan tayanch so‘zlarni aniqlab, ko‘chirib yozing.
4. Olim fanning qaysi sohalariga oid asarlar yaratganligini yozib bering.