28
Ushbu o‘yinda «printsipal» va «agent» strategiyasining
mos kelmasligi muammosi
yaqqol ko‘rinib turibdi. Bunda Nesh bo‘yicha muvozanat mavjud emas: «printsipal» va «agent»
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda optimal natijaga erishish tashkilotning rivojlanishi jarayonida
yuzaga keladigan tahdid ostida bo‘ladi.
Lekin, nazorat xarajatlarining ortishi «agentlar» sonining o‘sishiga to‘g‘ri proportsional
emas. Bu erda «printsipal» va «agent» o‘rtasida axborot asimmetriyasining paydo bo‘lishi
omilini hisobga olish lozim. Uchinchi o‘yinchi – «tabiat» bilan o‘yinni tahlil qilgan holda, biz
ikkita asosiy o‘yinchi o‘rtasidagi axborot asimmetriyasidan fikrni boshqa tomonga burdik.
Tashkilot
ichida axborot asimmetriyasining paydo bo‘lishi
sabablarini aniqlash uchun,
institutsional tizim sifatida buyruqbozlik tizimini tadqiq qilgan Fridrix fon Xayekning isbotlarini
eslaymiz. Ya‘ni hech qanday o‘ylangan markaz (ya‘ni «printsipal») hamma vaqt barcha
hodisalardan xabardor bo‘lib turishga va ushbu axborotni manfaatdor tomonlarning hukmiga
tezkor havola etishga qodir emas
Xayek nazarida, bitimning barcha ishtirokchilarini teng va to‘liq
hajmdagi axborot bilan
ta‘minlovchi mexanizm bo‘lib mutlaqo raqobatchi bozorlardagi narxning shakllanishi
hisoblanadi. Firma doirasida hech qanaqa raqobatli narx shakllanishi to‘g‘risida gap bo‘lishi
mumkin emas, «agent»ning o‘z mehnatining yakuniy mahsuli qiymatidan muntazam ravishda
bosh tortishi ana shundan dalolat berib turibdi. Chunki faqat
ish haqi mehnatning yakuniy
mahsuliga teng bo‘lgan taqdirdagina mehnat bozorida muvozanatga erishish mumkin va narx
to‘liq axborotni o‘zida mujassamlantiradi.
Demak, tashkilotning rivojlanishiga qarab aylanadigan axborotning murakkablashuvi va
ixtisoslashuvi yuz beradi. Lekin ular samaradorlik bo‘yicha
narx-navo mexanizmi bilan
taqqoslanadigan axborot aylanishi tizimining barpo etilishi bilan kuzatilmaydi. Tashkilot ichida
qaror qabul qilish jarayoni ularning har birida sifat jihatdan yangi axborot paydo bo‘ladigan
ko‘plab bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Buning ustiga, ushbu sifat jihatdan yangi axborotga faqat
uni olish va unga ishlov berishda bevosita ishtirok etuvchi tashkilot a‘zolari ega bo‘ladi.
Noyob axborotga ega bo‘lgan tashkilot ishtirokchilari - «agentlar» uni tarqatishdan va uni
buzilmagan tarzda «printsipal»ga uzatilishidan manfaatdor emaslar. Haqiqatdan ham axborot
asimmetriyasi «agentlar»ning opportunistik xatti-harakatlari uchun zamin yaratadi – ularning o‘z
foydaliligini
ko’paytirishga urinishlari, ular tomonidan yollash to‘g‘risidagi shartnoma
tuzilishida qabul qilingan majburiyatlarga qaramasdan,
foydalilikning qandaydir qat’iy
belgilangan darajasi bilan qondiriladi. «Tabiiy» ko‘zda tutilmagan holatlar sodir bo‘lgan
taqdirda, yollash to‘g‘risidagi shartnoma yordamida belgilangan mukofot kafolatini olib,
«agent»ning o‘zi unga «printsipal» bilan nayrang qilish yordamida faoliyat natijasini o‘z
foydasiga qayta taqsimlash imkonini beruvchi «sun‘iy» kutilmagan holatlarni tashkil etishga
urinadi. Sotsializm davrida sodir etilgan «agentlar»ning o‘z faoliyati natijalarini o‘zlashtirishda
ishtirok etishga opportunistik urinishi kabi iqtisodiy jinoyatlarning aksariyatini aynan shu nuqtai
nazardan talqin etish lozim.
