3-jadval
Jismoniy holat darajasini umumiy baholash
Funksional klasslar
Jismoniy
holat
darajasi
Ballar yig‘indisi
1
Past
50 va undan kam
2
O‘rtachadan past
51–90
3
O‘rtacha
51–160
4
O‘rtachadan yuqori 161–250
5
Yuqori
250 dan yuqori
137
Mashqlarni bajarmaslik yoki puls va trenirovka vositalariga taalluqli yuqorida bayon
qilingan shartlarga rioya qilmagan holda bajarish – 0 ball bilan baholanadi. Ertalabki
gigienik gimnastikani bajarganligi uchun ham ballar berilmaydi. Jismoniy mashqlar bilan 6
xafta shug’ullangandan keyin umumiy chidamlilik erkaklar uchun 3 km masofani va
ayollar uchun 2 km masofani yugurib o’tish yo’li bilan baholanadi. Yoshga oid normativni
bajarganligi uchun (2-jadval) 30 ball beriladi va ushbu kattalikdan kam bo’lgan har bir 10
sekund uchun – 15 ball beriladi. Yoshga oid normativdan ko’p bo’lgan har bir 10 sekund
uchun 30 balldan 5 ball olib tashlanadi.
11. Jismoniy holat darajasini umumiy baholash. Jismoniy holatni individual
miqdoriy baholash to’g’risidagi yakuniy xulosa 3-jadvaldagi ma’lumotlardan foydalangan
holda chiqariladi.
9.3.Mustaqil mashg’ulotlarni rejalashtirish
Maqsad va vazifalar hamda jismoniy holat aniqlangandan keyin mustaqil
mashg’ulotlarni rejalashtirishga, ularning mazmuni va metodikasini belgilashga o’tish
mumkin. Mustaqil mashg’ulotlarning tarkibiga har xil jismoniy mashqlar to’plami va
jismoniy sifatlarni rivojlantirish usullari, metodikaga esa – ularni alohida trenirovka
mashg’ulotida, xaftada, oyda va hokazoda qo’llashning ketma-ketligi kiradi.
Mustaqil mashg’ulotlarni rejalashtirish o’qituvchilarning konsultasiyasi ostida
talabalar tomonidan amalga oshiriladi, lekin bunda, asosiysi jismoniy yuklama va dam
olishni to’g’ri uyg’unlashtirish hisoblanadi. Salomatlik holati, jismoniy va sport-texnik
tayyorgarlikning dastlabki darajasiga bog’liq holda, talabalar institutda o’qish davrining
har bir yili bo’yicha har xil natijalarga erishishni – “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus
testlari talablari va me’yorlarini bajarishdan tortib, to sport razryadlari normativlarini
bajarishgacha rejalashtirishlari mumkin.
Maxsus tibbiy guruhga (MTG) kiritilgan talabalar mustaqil trenirovka
mashg’ulotlarining asosiy vazifasi – kasallik arosatlarini yo’q qilish va jismoniy
138
rivojlanishdagi kamchiliklarni bartaraf qilishdan iborat. Maxsus tibbiy guruh talabalari
mustaqil trenirovka mashg’ulotlarini bajarish paytida jismoniy tarbiya o’qituvchisi va
davolovchi vrach bilan doimiy aloqada bo’lib turishi zarur.
Tayyorgarlik tibbiy guruhiga kiritilgan talabalarga jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv
dasturidagi barcha talablarni o’zlashtirish vazifasi bo’lgan mustaqil trenirovka
mashg’ulotlarini bajarishlari tavsiya qilinadi. Shu bilan bir vaqtda, ushbu toifa talabalari
sportning alohida turlari bilan shug’ullanishlari mumkin.
Asosiy tibbiy guruh talabalari ikkita toifaga ajratiladi: ilgari sport bilan
shug’ullanganlar va shug’ullanmaganlar. Birinchi toifadagi talabalar uchun oliy ta’lim
muassasasidagi jismoniy tarbiya dasturi bo’yicha shug’ullanish tavsiya qilinadi. Ikkinchi
toifaga mansub talabalar o’z sport mahoratlarini doimo takomillashtirishga intilishlari
kerak.
Shu vaqtning o’zida, jismoniy mashqlar va sport bilan mustaqil shug’ullanishni
rejalashtirish yagona maqsadga erishishga qaratilgan, ya’ni salomatlikni yaxshi darajada
saqlashga, jismoniy va aqliy ishchanlik qobiliyatini yuqori darajada saqlashga.
Yuklama va dam olishni rasional uyg’unlashtirishning asosiy usullari ichida eng
ommaviylari: bir maromdagi, o’zgaruvchan, takrorlash va intervalli usullardir.
Bir maromdagi usul yoki “sekin-asta jalb qilish” usuli mashqlarni mo’’tadil tezlikda
va jadallikda, harakatlarning davomiyligini sekin-asta oshirish bilan uzluksiz bajarishni
ta’minlaydi. Organizmda, iste’mol qilinadigan va yutiladigan kislorodni “haqiqiy barqaror
holati” deb ataladigan holat yuzaga keladi. Bu usul, chidamlilikni oshirishga qaratilgan
mashg’ulotlarda hamda dastlabki tayyorgarlik bosqichida organizmni mustahkamlash
uchun ancha samarali hisoblanadi.
O‘zgaruvchan usul – mashqlarni o‘zgaruvchan jadallik bilan uzluksiz bajarish
hisoblanadi. Bunday usulda, jismoniy yuklama jadal ishning davomiyligini ma’lum bir
darajada oshirish va kichik jadallikdagi ishning davomiyligini mos ravishdagi kamaytirish
139
yo’li bilan oshiriladi. Misol bo‘lib, o’rtacha yoki yuqori tezlikda yugurishni sekin yugurish
bilan navbat bilan almashtirish xizmat qilishi mumkin.
Mashg‘ulotlarning bitta rejimidan boshqasiga o’tish imkoniyatining mavjudligi, bir
vaqtning o’zida ham jismoniy (harakat) sifatlarni va harakatlarning alohida majmualarini
bajarish texnikasini takomillashtirishga imkon beradi. Ushbu usulning afzalligi shundan
iboratki, markaziy asab tizimida organizmning yuqori darajadagi ishchanlik qobiliyatini
ta’minlaydigan qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining o‘rin almashishi sodir bo‘ladi.
Takrorlash usuli – bitta mashqning o‘zini bir necha marta, ular orasidagi dam olish
intervallari bilan takrorlash. Uni qo‘llash paytida, jismoniy kuchlarni saqlab qolish uchun
qulay sharoitlar yaratiladi. Mashg’ulotlarning birinchi bosqichida jismoniy yuklamani, ish
xajmini oshirish hisobiga, keyinchalik esa – mashqlarni bajarish jadalligi hisobiga oshirish
mumkin. Bunda, dam olishning davomiyligi bir muncha qisqarishi mumkin.
Shu yo’l bilan, organizmni yangi, oshirilgan yuklamalarga shug’ullanuvchilarning
ortib borayotgan funksional imkoniyatlari bilan mos ravishda adaptasiya bo’lishiga
erishiladi.
Mazkur usul tezkorlikni, kuchni, umumiy va maxsus chidamlilikni rivojlantirish
uchun eng ko’p to’g’ri keladi.Intervalli usul – tezlanishni davomiyligini – 1 minutdan
ortiq bo’lmagan aniq dozalashtirish bilan; ushbu tezlanishni masofaning mazkur bo’lagi
uchun tezlikni maksimaldan 90% atrofidagi diapazonda bajarish bilan; dam olish
intervalini davomiyligini – tezlanishlar oralig’ida 45 sekunddan to 1,5 minutga qadar va
bo’limlar seriyasi oralig’ida 4-5 minutga qadar aniq rejalashtirish bilan tavsiflanadi.
Shunday qilib, organizmga (ushbu holatda yurakka) trenirovkaning eng katta ta’siri
jadal ish momentida emas, balki tezlanishlar oralig’idagi dam olish intervallarini
boshlanishida sodir bo’ladi, shuning uchun, tezlikni aniq tanlash – intervalli usulda muxim
omil hisoblanadi. Ushbu usul eng murakkab bo’lib, uni mustaqil mashg’ulotlarda qo’llash
chegaralangan bo’lishi kerak.
| 