|
K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolarBog'liq K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda isSmola-asfaltli moddalar uglerod, vodorod, kislorod va oltin-
gugurtlarning murakkab birikmalaridir. Smola-asfaltli moddalar
neytral neftli smolalar, asfaltenlar, karbon va karboidlar hamda
nordon neftli smolalarga bo‘linadi.
Neytral smolalar yarim suyuq cho‘ziluvchan, to‘q sariq yoki
jigarrang modda bo‘lib, kuchli bo‘yash xususiyatiga ega. Smola-
ning zichligi 1 g/sm
3
bo‘lib, elementlar tarkibi quyidagicha: 80–
85 foiz uglerod; 10 foiz vodorod; 5–10 foiz kislorod. Empirik for-
mulasi С
n
H
2n – m
О. Bunda n = 16–69, m = 8–40 va p = 1–3. Smolalar
neft mahsulotlarida oson eriydi, spirt va asetonda esa qiyin eriydi.
Asfaltenlar qo‘ng‘ir-qoramtir yoki qora rangdagi qattiq modda-
lar bo‘lib, yaxshi bo‘yash xususiyatiga ega. Zichligi 1 g/sm
3
dan
ortiq, elementar tarkibi bo‘yicha neytral smolalardan tarkibidagi
uglerod miqdorining birmuncha ko‘pligi va vodorod miqdorining
kamligi bilan farq qiladi. Ular neftning yengil fraksiyasi va spirtda
erimaydi; benzol, xloroform, neftning og‘ir fraksiyalarida, ayniq-
sa, neftli smolalarda kalloidli eritmalar hosil qiladi. Asfaltenlar
300°C dan yuqori haroratlarda parchalanadi.
Agar neftli smolalar uglevodorodlarni oksidlab polimerlash
natijasida olinsa, u holda ularni keyingi zichlashtirish asfaltenlar-
ning hosil bo‘lishiga olib keladi va buning natijasida karbon va kar-
boidlar hosil qiladi.
Karbon va karboidlar tashqi ko‘rinishi bo‘yicha asfaltenlarga
o‘xshash bo‘lib, nisbatan to‘q rangga ega. Karbonlar faqatgina
oltingugurtli vodorod va pridinda eriydi. Karboidlar erimaydigan
birikmalardan tashkil topgan.
Nordon neftli smolalar (asfaltogen kislotalar va ularning angid-
ridlari) – yarim qattiq va qattiq moddalar bo‘lib, zichligi 1 g/sm
3
dan yuqori. Ular spirt va xloroformda eriydi, benzinda erimaydi.
Nordon smolalar kislota, oksikislota va boshqalarni polimerlash va
kondensatsiyalash natijasida hosil qilinadi.
15
Smola-asfaltli moddalar, asosan, neftning og‘ir fraksiyasi tar-
kibida bo‘lib, benzin fraksiyalarida bo‘lmaydi.
Oltingugurtli birikmalar neft va neft mahsulotlari tarkibida,
shuningdek, smola-asfaltli moddalar tarkibida erkin holda bo‘la-
di. Ular aktiv, ya’ni metallar bilan reaksiyaga kiruvchi (vodorod
sulfid H
2
S, oltingugurt elementi S, merkaptanlar – yoqimsiz hidli
uchuvchi suyuqlik) va passiv yoki neytral (sulfidlar) – metallarga
ta’sir ko‘rsatmaydigan guruhlarga bo‘linadi. Neytral guruhlar oltin-
gugurt birikmalari asosiy massasining 70–80 foizini tashkil etadi.
Neft mahsulotlarida aktiv oltingugurt birikmalarining bo‘lishi-
ga ruxsat etilmaydi. Passiv birikmalar kam zararlidir. Ular moy-
larga kam miqdorda qo‘shilsa, moylash pardasining chidamliligini
oshi radi va yeyilish jadalligi kamayadi. Yonilg‘i tarkibida oltingu-
gurt birikmalarning bo‘lishi maqsadga muvofiq emas, chunki ular
yonilg‘ining yonish jarayonida suv bilan birikib, o‘tkir ta’sirchan
kislotalar hosil etuvchi gaz ajratadi. Bu esa dvigatel detallarining
jadal korroziyalanishiga sabab bo‘ladi.
Azotli birikmalar neft tarkibida oz miqdorda (0,03–0,3 foiz)
bo‘lib, ular neft mahsulotlarini tozalashda chiqarib tashlanadi.
Mineral aralashmalar (naften kislotalarning har xil tuzlari
ko‘rinishdagi) va suv neft tarkibida eng ko‘p miqdorda bo‘lib, ular
cho‘ktirish usuli bilan osongina ajratib olinadi.
1. 3. Neftdan avtomobil yonilg‘ilarini
|
| |
