Loyihalarni boshqarishning rivojlanish tarixi

14 
Yaqin vaqtlarga qadar loyihani boshqarish tabiiy aql va hayotiy tajribalar 
birligini hamda og„ir mehnatlar evaziga olingan bilimlarni talab qiluvchi san‟at 
hisoblangan. Bunday talablar to„plami faqatgina mashhur shaxslarda mujassam 
bo„lgan. Ko„p asrlar davomida insonlar o„zlarining birinchi fikrlarini–boshqarishni 
talab qiladigan loyihalarni hayotga tatbiq etgunlariga qadar shunday bo„lib kelgan. 
Ammo tsivilizatsiyaning keskin taraqqiy etishi, ayniqsa, XX asrning ikkinchi 
yarmida yuz bergan shiddatli ilmiy-texnik rivojlanish kun tartibiga yangi 
ommaviy kasb–loyiha menejeri chiqishini talab qildi. Aynan tarixiy va ijtimoiy 
zaruriyat asosida keyingi yarim asrda «Loyihani boshqarish» faoliyati mustaqil 
malakaviy soha sifatida shakllandi. 
Loyihani boshqarishning bugungi kontseptsiyasi o„tgan asrning 50-yillari 
o„rtalarida AQShda shakllandi va 60-yillarda g„arbda rivojlana boshladi. Aynan 
ushbu davrda bizning mamlakatimizga ham loyihani boshqarishning boshlang„ich 
ideologiyasi kirib kela boshladi. Ammo LBning rivojlanish jarayoni g„arbda va 
sobiq Ittifoqda turlicha davom etdi. Agar bu davrda butun bir loyihani boshqarish 
dunyosi vujudga kelib, LBning o„zi esa loyihalarni amalga oshirishning tan
olingan metodologiyasi bo„lgani holda rivojlangan biznesning ajralmas qismiga 
hamda bilimlar va faoliyatning malakaviy sohasiga aylangan bo„lsa, sobiqIttifoqda 
holat boshqacha bo„lgan. 
Sobiq Ittifoqda LB usullari mazmunan bozor munosabatlarining quroli 
bo„lgani holda yaqingacha mavjud bo„lgan ijtimoiy-iqtisodiy tizim uchun kerak 
bo„lmagan. Shunga qaramasdan, g„arbda LBning rivojlanishi ta‟sirida hamda fan 
va texnikaning davlat tomonidan moliyalashtirilishi natijasida bir guruh 
tadqiqotchilar, alohida olimlar va mutaxassislar ushbu yo„nalishda qat‟iy ish olib 
borishgan. Bugungi kunga qadar ham ularning ishlari o„z ahamiyatini 
yo„qotmagan, arzigulik nazariy natijalar esa aynan ushbu ishlarning mahsuli 
hisoblanadi. 
Ammo bu natijalardan unchalik ko„pamaliy foydalanilmagan. Bu mamlakat 
iqtisodiyotida davlat mulkchiligi monopoliyasi hamda boshqaruvda ma‟muriy-
buyruqbozlik usullarining qo„llanishi bilan izohlanadi. Bunday holat o„tgan asrning 
90-yillariga qadar davom etgan. 

15 
Umuman tarixga nazar tashlaydigan bo„lsak,mustaqil fan sifatida loyihani 
boshqarish o„tgan asrning 30-yillariga to„g„ri keladi va bu AQShning 
USAirCorporation kabi aviatsiya va Exxon kabi neft-gaz firmalarining yirik 
loyihalarini muvofiqlashtirishning maxsus metodlari ishlab chiqilishi bilan 
bog„liqdir. 
1937 yili amerikalik olim A. Gulik yirik loyihalarga rahbarlik qilish va ularni 
amalga oshirish uchun matritsa tashkil etishni taklif qildi. Bu 1953–1954 yillari 
birinchi marta to„la hajmlarda AQShning harbiy havo kuchlaridagi qo„shma 
loyihalar bo„linmalarida, keyinchalik 1955 yilda qurollanish bo„yicha maxsus 
loyiha sifatida AQSh dengiz flotining maxsus loyihalari bo„linmasida qo„llanildi. 
Bular murakkab va yirik masshtabli loyihalarni boshqarishda integratsiyaga 
erishishning birinchi va anchagina tashkil etilgan mexanizmlari hisoblangan. 
1956 yili DuPontdeNemoursCo. kompaniyasi loyihalarni boshqarish usullari 
va vositalarini ishlab chiqish uchun guruh tashkil etdi. 1957 yilda ularga UNIVAC 
tadqiqot markazi va Remington Rand firmasi qo„shildi. Ularning olib borgan 
ishlari natijasida loyihani boshqarish bo„yicha birinchi ilmiy maqolalar paydo 
bo„ldi.
Ushbu yillari yaratilgan tarmoqli rejalashtirish usullari va texnikasi LBni 
rivojlantirishda muhim turtki bo„ldi. 
1959 yili Anderson (NASA) qo„mitasi tomonidan hayotiy tsikllarning 
bosqichlari bo„yichaloyihani boshqarishgatizimli yondashuv shakllantirildi.Unda 
loyihaoldi tahliliga alohida e‟tibor qaratildi. LBning 50-yillardagi rivoji 
L.Geddisning Harvard Business Reviewdagi barchasini umumlashtirgan ilmiy 
maqolasi bilan o„z nihoyasiga etdi. 
60-yillarda LB yanada rivojini topdi, tarmoqli texnika (RBS) asosida 
loyihalarni nazorat qilishning birinchi tizimi yaratildi. LBning tarmoqli usullari 
Evropada va boshqa kontinentlarda tarqala boshladi. 
60-yillari tashkiliy integratsiya yanada rivojlandi. Matritsa shaklida u 60-
yillarningboshlarida taqdim etildi. 1967–1968 yillarga borib esa P.Lourens, 
J.Lorsh, J.Gelbreyt va boshqalar integratsion mexanizmlar hamda ular 
foydalanilishi zarur bo„lgan shart-sharoitlarning aniq qoidalarini tushuntirdilar. 
Shuningdek, bu davrda moddiy-texnik ta‟minotning butun tizimihamda tarmoqli 

16 
modellarning yangi generatsiyasidan foydalanuvchi tarmoqli rejalashtirish 
GERT(1966) ishlab chiqildi. 
70-yillari yirik masshtabli loyihalar kutilmagan oppozitsiyaga–atrof-muhitni 
muhofaza qiluvchilarga (atom elektrstantsiyalari, transport tarmoqlari, kimyo, 
melioratsiya va boshqalar) duch keldilar. Bu holatloyihalarning «tashqi» muhitini 
ishlab chiqish va LB jarayoniga iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy va boshqa tashqi 
omillarni rasmiy ravishda qo„shish uchun turtki bo„ldi. 
Bu davrda mojarali vaziyatlarni boshqarish usullari(1977), loyiha rahbari va 
loyiha komandasining muammolari (1971), LBning tashkiliy tarkibi(1977–1979) 
ishlab chiqiladi. 
80-yillarning boshlarida ham haligacha LBning samaradorligi uning 
nihoyatda muvaffaqiyatli tatbiq etilishiga qaramasdan juda past ekanligi tan 
olinmadi. Inson tomonidan boshqariladigan kosmosga parvozlar, qurollanish, atom 
energetikasi, neft va gaz sektorining katta qismi, infratuzilmalar, qurilish va
umuman, uchinchi dunyo mamlakatlarini rivojlantirish loyihalarining ishlab 
chiqilishiga qaramasdan, ko„pgina loyihalarning hisobotlari xarajatlarning oshib 
ketganligi, loyiha muddatlarining bajarilmaganligi to„g„risidagi ma‟lumotlarni o„z 
ichiga olgan, ya‟ni doimo muvaffaqiyatsizlikning yuqori darajasini ko„rsatavergan. 
80-yillarning o„rtalariga borib holat o„zgara boshladi. Peter Levene LBga 
realizmni olib kirdi, u LB muammolari va loyiha ta‟minotini(moliyaviy va boshqa 
resurslar) yagona qilib birlashtirdi. 
Qurilishda buyurtmachi (egasi) ning xohish-istagiga yo„naltirilgan LB usullari 
rivojlandi. Amaliyotga konfiguratsiyalarni (o„zgarishlarni) boshqarish usullari 
kirib keldi. Sifatni boshqarish rivojlandi, bu holat innovatsion loyihalarni 
yaxshiroq boshqarishga imkon berdi. Loyiha komandasida hamkorlik va ishni 
to„g„ri yo„lga qo„yishning ahamiyati va roli katta ekanligi tan olindi. Tahlikani 
boshqarish LB sohasida o„rganish predmeti sifatida ajratildi. 
1987 yili AQShda RMI institutining xodimlari tomonidan jamoa ishi sifatida 
«LB bo„yicha bilimlar to„plami»nashr etildi. Unda LBning o„rni, roli hamda
usullari va vositalarining tarkibi va ularning umumiy boshqaruvga qo„shgan hissasi 
aniqlandi. Loyihalarni boshqarish kasbiy faoliyatda predmetlararo soha sifatida 
yakuniy tarzda shakllandi. 

17 
90-yillarda LB yangi yo„nalishlarining rivojlanishi davom etdi. 
1991yili Germaniya Milliy assotsiatsiyasi tomonidan yirik ilmiy asar–LB 
bo„yicha darslik va amaliy qo„llanma chop etildi. Unda Germaniyada loyihalarni 
boshqarish bo„yicha to„planganko„p yillik tajribalar umumlashtirilgan edi. 
Bu davrga kelib loyiha menejerlarini sertifikatlashning milliy va xalqaro 
dasturlari ishlab chiqildi hamda ishga tushirildi. Butun dunyo kompyuter tarmog„i– 
Internet asosida LBning yangi informatsion texnologiyalarini ishlab chiqish va 
foydalanish boshlandi. 
LBni rivojlantirish va ommalashtirishda professional tashkilotlarning ham roli 
juda kattadir. Ular turli mamlakatlardagi mutaxassislarni birlashtiradilar. 1970 
yildan rivojlangan mamlakat-larning professionallari oldiniga o„zlarining milliy, 
keyinchalik xalqaro birlashmalari va tashkilotlarini tuza boshladilar. Jumladan: 
–Evropada Loyihalarni boshqarishning Xalqaro birlashmasi (INTERNET), 
1995 yildan boshlab IPMA 28 davlat va 10 mingdan ortiq kishini birlashtirgan; 
–Shimoliy Amerikada Loyihalarni boshqarish instituti (PMI)–30ming 
kishidan ortiq; 
–Avstraliyada Avstraliya loyihalarni boshqarish instituti (AIPM); 
–Osiyoda Yaponiya injiniringni rivojlantirish birlashmasi (ENAA) va 
boshqalar. 
Bu tashkilotlar vaqt o„tishi bilan axborotlar, fikrlar almashish, LB bo„yicha 
milliy va xalqaro forumlarda o„zaro qatnashish, maxsus nashrlarda maqolalar 
almashinish va boshqalar uchun mustahkam aloqalar o„rnatdilar. Bularning 
barchasi LBning yanada rivojlanishida muhim omil bo„ldi. 
Umuman,O„zbekistonda hamloyihalarni boshqarish usullarining rivojlanishi 
birmuncha qoloqlik bilan bo„lsa-da, dunyodagi LB rivojlanishining umumiy 
o„zanidan bordi. Bunday qoloqlikning asosiy sabablari–bu kompyuterlashtirish va 
axborot texnologiyalaridagi qoloqlik, shuningdek, LBni amaliy qo„llash ko„lamlari 
bo„lgan. 

Download 2,58 Mb.