151
birgalikda, lekin geometrik bog’lanish orqali qo’zg’alishga asoslangan birikish
demakdir. Bularga misol qilib
shponkali, shitsali
va
prijinali
birikmalarni keltirish
mumkin. Qo’zg’almas birikmalar esa ishlash jarayonida o’zaro qo’zg’almas
bo’ladi. Bularga misol qilib
rezbali
va
podshipnikli
birikmalarni keltirish mumkin.
Ajraladigan birikish usullariga asoslanib birikish vositalari sifatida
geometrik
bog’lanish elementlari (o’yiqlar, yuzalar va detallar) va mahkamlash detallari
ishlatiladi. Ajraladigan birikmalar texnologik mashina va jihozlarni ishlatish
(ekcpluatatsiya qilish) va ta’mirlashda katta ahamiyatga ega. Agar biriktirilgan
detallarni qayta ajratish natijasida ularga shikast
yetsa yoki buzilsa bunday
birikmalar
ajralmaydigan birikmalar
deyiladi. Bularda ham qo’zg’qluvchanlik va
qo’zg’almaslik terminlarini ishlatish mumkil, lekin aksariyat ajralmaydigan
birikmalar qo’zg’almas bo’lib, ular asosan texnologik mashina va jihozlarning
mustahkamligini ta’minlashni ko’zda tutadi. Ajralmaydigan birikish vositalari
sifatida
texnologik vositalar
(
kavshar, yelim va payvand choklar
) va detallar
(
parchin mix va h.k.z
.) ni aytish mumkin. Shu asosda
payvandli, parchinli va
boshqa birikmalarni misol keltirish mumkin. Quyida birikmalarning
ayrim turlari
va elementlari bilan tanishib, ularning chizmalarini o’qish, tayyorlash va ulardan
foydalanishni ko’rib chiqamiz.
Rezbali birikma
- ikki va undan ortiq detalni qo’zg’almas ajraladigan
biriktirish usulida yig’ish hisoblanadi. Ma’lumki, rezba keskichning aylanish
sirtiga ega detalning ichki yoki tashqi sirtida vintsimon harakati (aylanma va
ilgarilanma harakatning qo’shiluvi) asosida o’yiq kesish natijasida hosil bo’ladi.
Uning hosil bo’lish jarayoniga asoslanib uning nomi ruscha “
нарезать
” – kesmoq
so’zidan olingan (inglizchada esa “
thread
” – “ip o’rami shaklidagi chiziqli o’yiq”
ma’nosidan kelib chiqadi). Vint chiziqning hosil bo’lishiga asoslanib rezbalar faqat
ba’zi aylanish sirtlarida: asosan silindr sirtida, ayrim hollarda esa konus, sfera, bir
pallali giperboloid va paraboloid sirtlarida ham ochiladi (9.1-rasm).
152
9.1-rasm.
Vint chiziq va rezba
R qadam bilan farklanadi.
Qadam deb yasovchi bir
marta o’q atrofida aylanganda undagi
A nuqtaning bosib o’tgan yo’liga yoki
qo’shni o’ramlarning yasovchi bo’ylab yurgan masofasiga aytiladi.
Rezbalar: 1) profilning shakli bo’yicha: uchburchakli, trapetsiodal, tirak,
yumaloq, to’g’ri burchakli, kvadrat; 2) sirti bo’yicha: silindrik, konus va h.k.z.; 3)
joylashishi bo’yicha: ichki va tashqi; 4) kirimlar soni bo’yicha: bir kirimli va ko’p
kirimli; 5) vint chizigining yo’nalishi bo’yicha: o’ng va chap bo’lishi mumkin
.
Rezba quyidagicha tasvirlanadi:
a)
sterjenda
- rezbani
tashqi diametri
bo’ylab asosiy tutash chiziqlar bilan va
ichki diametri bo’ylab ingichka tutash chiziqlar bilan.
b)
teshikda
- rezbani
ichki diametri
buylab asosiy
tutash chiziqlar bilan va
tashqi diametri bo’ylab - ingichka tutash chiziqlar bilan.
9.2-rasm
9.3-rasm
Sterjen o’qiga paralel bo’lgan tekislikka proektsiyalab olingan tasvirlarda
rezbani ichki diametri bo’ylab ingichka tutash chiziqni rezbani chikishisiz xamma
uzunligi bo’ylab chiziladi, sterjen o’qiga perpendikulyar bo’lgan tekislikka
153
proektsiyalab olingan ko’rinishlarda esa, rezbani ichki diametri bo’ylab aylananing
taxminan
¾ qismiga teng ixtiyoriy joyidan ajratilgan yoy o’tqaziladi (9.2-rasm).
Teshik o’qiga paralel bo’lgan qirqimlarda ingichka tutash chiziqni rezbani
tashqi diametri buylab rezbani xamma uzunligi bo’yicha o’tqaziladi, teshik o’qiga
perpendikulyar bo’lgan tekislikka proektsiyalab olingan tasvirlarda rezbani tashqi
diametri
buylab aylananing taxminan ¾ qismiga teng bo’lgan ixtiyoriy joyida
ajratilgan yoy o’tqaziladi (9.3-rasm).
Rezbani tasvirlashda ingichka tutash chiziq asosiy chiziqdan 0,8 mm dan
kam bo’lmagan va rezba qadamining kattaligidan ko’p bo’lmagan masofada
o’tqaziladi. Ko’rinmaydigan qilib ko’rsatiladigan rezbani tashqi va ichki diametri
bo’yicha bir qalinlikdagi shtrix chiziqlar bilan tasvirlanadi (9.4-rasm). Sterjen va
teshikdagi rezbada rezba
chegarasini belgilovchi chiziq, rezbani to’liq profilining
oxirida o’tqaziladi (chiqish boshlanishidan oldin). Rezbaning chegarasi asosiy
tutash chiziq bilan tasvirlanadi va rezbaning tashqi diametrigacha o’tqaziladi.
Rezba ko’rinmas qilib tasvirlanganida esa shtrixli chiziq bilan tasvirlanadi (9.5-
rasm).
9.4-rasm
9.5-rasm
