43
Ravshanlik
Lv
Kandela taqsim metr
kvadrat
kd/m2
Sindirish ko‘rsatkichi
(b)
n
Bir
1
Nisbiy magnit
singdiruvchanlik
(b)
μr
Bir
1
(a) Klinik kimyo sohasida ushbu birlik shuningdek konsentratsiya miqdori
ham deyiladi
(b) Bular o‘lchamsiz yoki, o‘lchamligi birga teng kattaliklar bo‘lib, birlik
uchun «1» belgisi («bir» raqami) o‘lchamsiz kattaliklarning qiymatlarini
aniqlashda umuman e’tiborga olinmaydi.
Bu ustunda, m
0
, kg va boshqa shu singari qiymati birga teng bo‘lgan
daraja ko‘rsatkichlari yozmay ketilgan.
2.7-jadval.
SI ning maxsus nomi va belgisiga ega kogerent hosilaviy
birliklari.
Hosilaviy kattalik
SI ning kogerent hosilaviy birligi(a)
Nomi
Belgisi
SI ning boshqa
birliklarida
ifodalanishi
SI ning asosiy
birliklarida
ifodalanishi
Yassi
burchak
radian
(b)
rad
1(b)
m/m
Fazoviy burchak
sterasian
(b)
sr(c)
1(b)
m2/m2
Chastota
gers(d)
Hz
s‒1
Kuch
nyuton
N
m∙kg∙s‒2
Bosim, mexanik
kuchlanish
paskal
Pa
N/m2
m‒1∙kg∙s‒2
Ish, energiya
joul
J
N∙m
m2∙kg∙s‒2
Issiqlik miqdori;
Nurlanish
oqimi
vatt
Vt
J/s
m2∙kg∙s‒3
Zaryad miqdori
kulon
Kl
s∙A
Elektr kuchlanish;
Potensiallar farqi; Elektr
yurituvchi kuch.
volt
V
Vt/A
m2∙kg∙s‒3∙A‒1
Elektr sig‘imi
farad
F
Kl/V
m‒2∙kg‒1∙s4∙A2
Elektr qarshilik
om
Om
V/A
m2∙kg∙s‒3∙A‒2
Elektr o‘tkazuvchanlik
simens
Sm
A/V
m‒2∙kg‒1∙s3∙A2
Magnit oqimi
veber
Vb
V∙s
m2∙kg∙s‒2∙A‒1
Magnit oqimi zichligi
tesla
Tl
Vb/m2
kg∙s‒2∙A‒1
Induktivlik
genri
Gn
Vb/A
m2∙kg∙s‒2∙A‒2
Selsiy harorati
selsiy(e)
ºC
K
44
Yorug‘lik oqimi
lyumen
lm
kd∙sr(c)
kd
Yoritilganlik
luks
lks
lm/m2
m‒2∙kd
Radioaktiv manbadagi
nuklidlarning faolligi
(f)
bekkerel(d)
Bk
s‒1
Nurlanish dozasi;
Kerma yutilgan doza
ko‘rsatkichi
grey
Gr
J/kg
m2∙s‒2
Ekvivalent nurlanish
dozasi;
Muhit doza ekvivalenti;
Yo‘naltirilgan doza
ekvivalenti;
Individual doza
ekvivalenti.
zivert(g)
Zv
J/kg
m2∙s‒2
Katalitik faollik
katal
Kat
s‒1∙mol
(a) SI old qo‘shimchalari barcha maxsus nom va belgilar uchun ham
ishlatilishi mumkin, biroq, u holda bunday birlik,
endilikda kogerent birlik
bo‘lmay qoladi.
(b) Radian va steradian, 1 belgisi uchun (o‘rniga), tegishli kattalik haqidagi
ma’lumotni taqdim etuvchi maxsus nomlardir. Amalda rad va sr belgilari o‘z
o‘rnida qo‘llanilaveradi. 1 belgisi esa, o‘lchamsiz kattaliklarni ifodalashda
yozmay ketiladi (tushirib qoldiriladi).
(c) Fotometriyada, steradian nomi va sr belgisi odatda, birliklarni ifodalashda
saqlanib qolinadi.
(d) Gers faqat davriy hodisalarni ifodalash uchun ishlatiladi, bekkerel esa,
radionuklid faolligiga oid tasodifiy jarayonlar uchun qo‘llaniladi.
(e) Selsiy gradusi – selsiy haroratini ifodalash uchun ishlatiladigan kelvinning
maxsus nomi. Selsiy gradusi va kelvinning o‘lchamlari teng. Ya’ni, harorat
intervallari yoki, haroratlar farqining son qiymatlari ifodalanganda, ular selsiy
gradusida ham kelvinda ham teng bo‘ladi.
(f)
Radionuklidning faolligi, ba’zan noto‘g‘ri tarzda radioaktivlik deb ataladi.
(g) Zivertni qo‘llash bo‘yicha, O‘TXQning, Tavsiyanoma-2 (CI-2002), (PV,
2002, 70, 205) ning168 sahifaga murojaat eting.
Amaliyotda, ma’lum fizik kattaliklar uchun, maxsus nom va
birliklarni, yoki, asosiy birliklar bilan maxsus nom va birliklarning
o‘zaro kombinatsiyalarini qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘lib, bu, aynan
bir xil o‘lchamlikka eg bo‘lgan turli xil fizik kattaliklarni bir-biridan
farqlash va chalkashtirib yubormaslik uchun juda qulaydir.
Ushbu o‘rin almashtirishini qo‘llash orqali, tegishli fizik
kattalikning, haqiqiy mohiyatini tasavvur qilish, yoki, ta’rifini yodga
olish mumkin bo‘ladi.
45
Masalan, burovchi
moment fizik kattaligini, kuch va masofa
kattaliklaridan keltirib chiqarishi orqali nyuton-metr (n∙m) tarzida
ifodalash, yoinki, burchak va energiyaning o‘zaro nisbati tarizda J/rad
shaklida keltirish ham mumkin. Shuningdek, SI tizimida, chastota uchun
maxsus nom – gers; burchak tezlik uchun esa, soniyasiga radian (radian
taqsim soniya); radioaktiv manbadagi nuklid faolligi uchun esa –
bekkerel berilgan; vaholanki, ushbu fizik kattaliklarning barchasining
o‘lchamligi
T‒1 bo‘lib, ular uchun, 1/s birligi o‘rinlidir. Biroq, amaliy
qulaylik nuqtai nazaridan, mazkur kattaliklarning birliklari uchun aynan
maxsus nom va belgilarni ishlatish to‘g‘riroq bo‘lib,
mazkur maxsus
nom va belgi, tegishli fizik kattalikning tabiatini nisbatan soddaroq
tarzda ifodalaydi. Burchak tezlik uchun radian taqsim soniya va chastota
uchun gers birliklarini qo‘llash shunday xulosaga olib keladiki, burchak
tezlikning radian taqsim soniya birligida ifodalangan son qiymatining 2π
ga ko‘paytmasi, mos chastotaning gersda ifodalangan son qiymatiga teng
bo‘ladi1.
Ya’ni, 1 rad/s burchak tezlik = 1 Hz SI birliklarini ionlanuvchi
nurlanishlar sohasida qo‘llanilganida, soniya darajasi minus bir (yoki, bir
taqsim soniya) birligi o‘rniga, bekkerel birligidan; hamda, nurlanishning
yutilgan dozasi va ekvivalent doza fizik kattaliklari uchun, joul taqsim
kilogramm birligi o‘rniga, mos ravishda, grey va zivert birliklaridan
foydalaniladi.
Bekkerel, grey va zivert maxsus nomlari; va ularga
taaluqli maxsus belgilar, tegishli fizik kattaliklar uchun soniya darajasi
minus bir, yoki, joul taqsim kilogramm birliklarini xato (o‘rinsiz)
qo‘llash tufayli kelib chiqishi mumkin bo‘lgan, inson sog‘ligi va
salomatligiga xatar tug‘diradigan omillarni oldini olish maqsadlarida,
maxsus qabul qilingan.
