Qaratqich kelishigi shakllarining uslubiy xususiyatlari

Qaratqich kelishigi –ning qo’shimchasi( affiksi) orqali shakllanadi:

Hozirgi o’zbek tilidagi -ning formasi to’rt xil shaklga ega. Bular quyidagilar:

Ulardan –ni og’zaki so’zlashuv nutqiga ,-n shakli esa poetic nutqqa xos .

Qaratqich kelishigi qo’shimchasi –ning hozirda aniq qilib olingan . Lekin ko’p hollarda –ning o’rniga –ni shaklini ishlatiladi. Masalan :

Sichqon mushukni orqasidan ergashib kirib ketdi.(2-sinf “.O’qish kitobi”,149-bet)

Bu yerdagi misolda –ni o’rniga –ning qo’shimchasi bo’lishi kerak .

Qiyos (sichqon mushukning orqasidan kirib ketdi.)

Qaratqich kelishigi poetik nutqda –n shaklida ham ishlatiladi, ana shunda ham tushum kelishigi bilan omonimya hosil qiladi.

Masalan:

Otin boshin burdi shimol tomon.

Bu she’rda otin so`zi tarkibidagi -in qo`shimchasi .

Yuqorida istisino holatlari aytib o’tildi. Shuni ta’kidlash kerakki –n shakli ikki kelishik vazifasini bajaryapti, -ning va -ni shaklini. Bunday holatni faqat she’riyatda kuzatishimiz mumkin bo’ladi.

Bundan tashqari, kishilik olmoshlarining birinchi shaxs birlik shakli gapda kirish so’z vazifasida keladi ham ko’pinch -im shaklida qo’laniladi (menimcha). Qaratqich kelishigining bu shaklida qo’lanilishi ma’lum darajada chegaralangan. Uning o’rnini -ning (meningcha) egallamoqda.

To’plangan misollardan yana bir holatni kuzatishimiz mumkin . -ning o’rnida –dan qo’llanish holatlari bor.

Masalan:

Qyuqoridagi gapda ko’zachadan o’rniga ko’zachaning qo’llanishi kerak . Chunki qarashlilik qaratqich kelishigiga xosdir.