1. Ish joylari va ularning turkumlanishi (klassifikatsiyasi)
Ishlab chiqarish hududining bitta ish bajaruvchiga yoki bir guruh ishchilarga
ajratib berilgan hamda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat kо„rsatish
uchun
kerakli bо„lgan mehnat qurollari va mehnat predmetlari bilan yetarli ta‟minlangan
maydoni (uchastkasi) ish joyi, deb ataladi.
Har bir ish joyi ish vaqtini, aqliy va jismoniy kuchni kam sarflab, yuqori
unumli va samarali ish qilishga maksimal darajada moslashtirilgan bо„lishi lozim.
Ish joylarini tashkil etish choralari deganimizda ularni asosiy texnologik
uskunalar, texnologiya jihozlari, transport vositalari, ish uchun jihoz - mebel, aloqa
va signalizatsiya vositalari bilan yetarli ta‟minlashni tushunamiz.
Bundan tashqari, ish joyida mehnatni tashkil etish bu boradagi usul va
uslublarni takomillashtirishni, mehnat uchun qо„lay shart - sharoit yaratilishini
hamda mehnatni tashkil etishning boshqa elementlarini amalga oshirishni kо„zda
tutadi.
Bu tadbirlar, eng avvalo, asbob - uskunalardan yaxshi foydalanishga,
unumli ishni ta‟min etishga, ishlab chiqarish davrini qisqartirishga yordam beradi.
Ish joylari shu yerda bajariladigan mehnatning о„ziga xos xususiyatiga,
ishlatiladigan asbob-uskunalarga, birgalashib ishlovchi xodimlar soniga, ish
joylarini ixtisoslashtirish darajasiga, kо„chish va kо„chmasligiga, qayerda
joylashganiga qarab bir-biridan farq qiladi.
Mehnat xarakteriga qarab, ish joylari qо„l
kuchi ishlatiladigan,
mexanizatsiyalashtirilgan, mashinalashtirilgan va avtomatlashtirilgan ish joylariga
bо„linadi. qо„l kuchi ishlatiladigan ish joyining xarakterli xususiyati shundaki,
unda xodim texnologik jarayonlarni eng sodda(oddiy) asboblar va uskunalar
ishlatish vositasida bajaradi. Tikuvchilik korxonasidagi bichuv qaychisi bunga
misol bо„lishi mumkin. Bichuvchi о„z ishini qaychi ushlab, faqat qо„l kuchi bilan
bajaradi yoki bо„lmasa jihozning qismlarini va uzellarini qо„l bilan yig„ish haqida
ham shunday deyish mumkin.
Bunday ish joylarida bajariladigan ishlar, xizmatlar nafaqat о„zlarining
sermehnatligi bilan ajralib turadi, bunday ish joylarida, odatda, mehnat
samardorligi (unumdorligi) ham uncha yuqori bо„lmaydi.
Shuni ham eslatish
joizki, ishlab chiqarish yoki xizmat kо„rsatish sohasidan qо„l kuchi ishlatiladigan
ish joylarini mutlaqo yо„qotib bо„lmaydi. Hatto tо„la avtomatlashtirilgan
jarayonlarda ham avtomatik tizimni rostlash (naladka) va tartibga solish
(regulirovka) kabi ishlar kо„p hollarda qо„lda bajariladi.
Mexanizatsiyalashtirilgan ish joyida ishlab chiqarish, xizmat kо„rsatish
operatsiyalari mexanizmlar vositasida amalga oshiriladi. Bu yerdagi mexanizmlar
kishi qо„li bilan harakatga keltiriladi va u mashina-qо„l kuchi ishlatiladigan ish joyi
deb ataladi. Tikuv mashinasida tikish, metallsozlik va yog„ochsozlik jihozlarida
qismlarni (detallarni) qо„lda uzatib ishlash va h.k.lar bunga misol bо„la oladi.
Bu holdagi ish joylarining о„ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, xodim ish
joyida ishlatilayotgan xom ashyolarning о„zgarishiga о„z kuchini sarflamaydi,
ularga ta‟sir о„tkazmaydi,
faqatgina yordamchi ishlar, mexanizatsiyalashgan ish
joylarida texnologik jarayonlar mashina yoki mexanizmlar yordamida amalga
oshiriladi. Xodimlar bu jarayonlarda bevosita qatnashadilar, lekin ularning
faoliyatlari asosan mehnat vositalarini boshqarishga (xom ashyolarni jihozga
о„rnatish, jihozlarni yurgizish va tо„xtatish, mashina (jihoz) mexanizmlarining
ishlashini nazorat qilish, tayyorlangan mahsulot yoki bajarilgan xizmatning sifatini
tekshirish, ishlov berilgan qismlarni, tayyor mahsulotlarni jihozlardan tegishli
joyga olib qо„yish kabi ishlarga) qaratilgan bо„ladi.
Texnologik jarayon oldiga kuygan maqsadga
mashina vositasida erishilsa,
ishchining vazifasi mashinani qо„l bilan boshqarib borishdangina iborat bо„lsa,
bunday о„ringa, mashinalashtirilgan ish joyi, deyiladi. Misol tariqasida Toshkent
tо„qimachilik mashinosozligi korxonasidagi tokarlik-karusel stanogini kо„rsatish
mumkin. Bunda barcha ishlab chiqarish operatsiyalarini mexanizm bajaradi, ishchi
esa tugma (knopka)li mexanizm orqali jihozning ayrim qismlarini idora qiladi,
xolos.
Avtomatlashtirilgan ish joyida detallarga ishlov berish bilan bog„liq bо„lgan
barcha ishlar, ularning ishlov berilgan qismini kо„chirish, ish sifatini nazorat qilish,
shuningdek, mashinaning о„zini idora qilish ham avtomatlashtirilgan bо„ladi.
Ishchi esa avtomatik jihozlarni yuritish, tо„xtatish, mexanizmlarining tо„g„ri
ishlashini, о„z vaqtida ish bilan ta‟minlab turilishi va tayyor mahsulotlarning
tushirilishini hamda nazorat-о„lchov apparatlari kо„rsatkichlarini nazorat qilib
(kuzatib) turadi, xolos.
Jihozning avtomatik ishlash vaqti ancha davomli bо„ladi. Bunday holat esa,
о„z navbatida, bir xodim tomonidan kо„p avtomatik-jihozlarga xizmat kо„rsatish
imkoniyatini yaratadi.
Birgalikda ishlovchi ishchilar soniga qarab, bitta
ishchi ishlaydigan yakka
ish joylari va bir necha ishchi ishlaydigan jamoa yoki brigada ish joylari bо„ladi.
Ixtisoslashtirilganlik darajasiga qarab, ish joylari yakka, seriyali va ommaviy
turlarga bо„linadi. Ishlab chiqarish turiga qarab, har bir ish joyiga ma‟lum
hajmdagi ishlab chiqarish operatsiyalari biriktiriladi. Shu munosabat bilan ish
joylari ixtisoslashtirilgan, universal va maxsus ish joylariga ajratiladi.
Kо„chish-kо„chmasligiga qarab, ish joylari statsionar va kо„chma ish
joylariga bо„linadi. Masalan, tо„quv korxonasidagi buyoqchining ish joyi statsionar
bо„lsa, avtomobil mashinasiga о„rnatilgan ta‟mirlash ustaxonalarida, radio-
televedeniye ishxonalaridagi ish joylari kо„chma ish joyi bо„ladi.
Yuqorida kо„rsatilganlaridan tashqari, boshqa xil ish joylari ham bor.
Masalan, ishlab chiqarish turlariga qarab bо„linadigan asosiy, qо„shimcha,
yordamchi ish joylari, smenalar soniga qarab, bir smenali, kо„p smenali,
shuningdek,
xodimning ish vaziyatiga qarab, о„tirib, tik oyoqda, goh о„tirib, goh
tik oyoqda ishlaydigan, joylashgan о„rniga qarab bino ichidagi, ochiq havodagi,
balandlikdagi, bino ostidagi va h.k. ish joylari bо„ladi.
Ish joylarida xizmat kо„rsatiladigan jihozlar soniga qarab, bir jihozli yoki
kо„p jihozli ish joylari bor. Bir jihozli ish joylari mashinasozlik va metallsozlik
korxonalariga mos bо„lib, kо„p jihozli ish joylari sanoatning tо„qimachilik, trikotaj,
yengil va oziq-ovqat tarmoqlaridagi korxonalarda keng tarqalgandir. Ishlab
chiqarish yoki xizmat kо„rsatish operatsiyalarining qaytarilib
turishiga va ishlab
chiqarish turlariga (tiplariga) qarab, yakka, seriyali, mayda va katta seriyali hamda
ommaviy ishlab chiqarish ish joylari mavjud.
Ish joylari shu joydagi mehnat xarakteriga karab chilangar, payvandchi,
yig„uvchi, operator, muhandis, texnik, tо„quvchi, bо„yoqchi kabi ish joylariga
bо„linadi.
Umuman olganda, har qanday ish joyi ham quyidagi asosiy talablarga javob
berishi joiz:
1. Ish joyini tashkil etishda amaldagi sanitariya normalariga, uskunalardan
foydalanish, texnika xavfsizligi, sanoat estetikasi va h.k.lar tо„g„risidagi
kо„rsatma va qoidalarga tо„la rioya qilinishi zarur.
2. Ish joyi maydonining hajmi oldindan puxta hisoblab belgilanishi, ishni
ijro qiluvchi kishi amallarni siqilmasdan,
erkin harakat qilib bexavf
bajaradigan, bu jarayonda va umuman, asbob-uskunalardan, jihozlardan,
xom ashyolardan foydalanishda maydon doirasida bir joydan ikkinchi
joyga bemalol jila oladigan bо„lishi shart.
3. Signal va aloqa tartibi (sistemasi) ijrochi bilan usta (rahbar)ning hamda
ijrochi bilan sex ichidagi xodimlarning bir-birlari bilan doim xabarlashib
turishlarini ta‟min etadigan bо„lishi zarur.
4. Asosiy va yordamchi asbob - uskunalar va moslamalar ijrochini ortiqcha
harakat qildirmaydigan, ulardan foydalanishda hech qanday xavf-xatar
tug„dirmaydigan, ish yoki xizmat kо„rsatish uchun qulay keladigan qilib
joylashtirilishi kerak.
