129
ijtimoiy hayoti o’zining rang - barang ko’rinishlari bilan syujetli-rolli o’yinlarning
mazmuni bo’lib xizmat qilar ekan. Ular bolalar kattalar ijtimoiy hayotining
namunasini oladigan faoliyat turi o’yin ekanligini asoslab berdilar.
Ijodiy o’yinlar syujetlari va mazmunining rang - barangligi, ularni tavsiflash
zaruratini keltirib chiqaradi. Syujet o’yin faoliyati tizimida asosiy komponent
sifatida o’z ichiga personajni, hayotiy vaziyatni,
harakat va personajlar
munosabatini oladi. Ijodiy o’yinlarda xayoliy vaziyatning mavjud bo’lishi bolaning
tafakko’rini o’stirib, syujet va rollar o’yin mazmunini takomillashtiradi. Ijodiy
syujetli - rolli o’yinlarning o’ziga xos sabablari mavjuddir. Buning eng asosiy
sababi - bolalarning kattalar bilan birgalikda ijtimoiy hayot kechirishga intilishidir.
Bu sabablar bolaning yoshiga qarab, o’yin mazmuniga qarab o’zgarib boradi.
Kichik yoshdagi bolalarda asosiy sabab buyumlar bilan bajariladigan qiziqarli
harakatlar bo’lsa, bola katta bo’lgan sari o’yindagi kattalar harakatlarini va
munosabatlarini qayta aks ettirish asosiy sabab bo’lib xizmat qiladi. SHunga ko’ra,
o’yinlarni syujeti, mazmuniga ko’ra 3 guruhga bo’lish mumkin:
1. Maishiy o’yinlar (oila, bolalar bog’chasi va boshqa voqelikni aks ettiradigan).
2. Mehnat mavzuyidagi o’yinlar (oila va kattalar mehnatida ishtirok etish, o’z-
o’ziga xizmat va boshq.).
3. Ijtimoiy mavzudagi o’yinlar.
Bolalar rollarni tanlab o’ynaydilar. Syujetli - rolli o’yinlarda xatti-
harakatlarni,
qoidalarni egallash asosida, rolda mujassamlashtirilgan axloqiy
qoidalar ham o’zlashtiriladi. O’yinda kishilar turmushiga, ishlariga, jamiyatdagi
xulq - atvor me`yor va qoidalariga ijobiy munosabat shakllantiriladi. Xuddi shu
jarayonda o’yin muomala madaniyatini shakllantirish vositasi sifatida ham yuzaga
keladi. Aqliy tarbiyaning asosiy vositalaridan biri syujetli o’yin hisoblanib, unda
bola atrof - muhitdagi voqea va hodisalarni aks ettirib,
xayolan ularni qayta
tiklaydi. O’yinning xayoliy vaziyati bolaning aqliy faoliyatining rivojlanishiga
doimo ta`sir ko’rsatadi.
D.B. Elkonin syujetli - rolli o’yinni birgalikda o’ynaladigan o’yinda
tasvirlanayotgan voqealarga, harakatlarga, buyumlarga nisbatan o’z nuqtayi
nazarini boshqalar nuqtayi nazari bilan jamlash masalasi shakllanishi natijasida
yalpi tafakkur bosqichiga o’tishga imkon beruvchi bilishga oid jarayon yuz
berishini ta`kidlab o’tgan.
O’yinning san`atga yaqinligi syujetli - rolli o’yinlardan estetik tarbiyada
foydalanish imkonini yaratadi. Bola o’yinidagi ijodkorlik bilan bog’liq bo’lgan
tuyg’ular estetik tuyg’ularga yaqin turadi. O’yinda bolaning katta harakat tajribasi
shakllanadi. Turli harakatlarni rivojlantirish va takomillashtirish
uchun qulay
sharoit yaratiladi, bola rolga kiradi, o’z roliga oid xatti - harakatlarni amalga
oshirish uchun tasvirlayotgan rollarning o’ziga xos xususiyatlarini ongli ravishda
ifodalaydi.
Ikki yoshdagi bolalar hayotida syujetli o’yinchoqlar bilan juda oddiy
o’yinlar o’tkaziladi. Bolalar bu o’yinchoqlarni qo’lda ushlab yuradilar, siqib
ko’radilar, erga tashlab ko’radilar, o’yinchoqlarni g’ildiratadilar, o’yinchoqda nima
tasvirlanganligiga e`tibor bermaydilar. Bu yoshda
kundalik hayotda tevarak-
atrofdagi katta kishilar va bolalar harakatini kuzatib borishni, bu harakatlarni o’z
130
o’yinlarida aks ettirishni o’rgatish lozim (masalan, qo’g’irchoqni ovqatlantirish,
uyquga yotqizish va boshq.).
Bu yoshda buyumli o’yin bir necha bosqichda amalga oshiriladi:
1 - bosqichda bolalar o’yinchoqlar bilan kattalar harakatlariga taqlid qiladilar.
2 - bosqichda o’zlashtirgan harakatlarni mustaqil bajara boshlaydilar, so’ngra bu
harakatlarni boshqa buyumlarga ko’chiradilar.
3 - bosqichda tasviriy o’yin vujudga keladi, uning mazmunini shartli qurollar bilan
bajariladigan harakatlar tashkil qiladi.
Bola kundalik hayotda kuzatgan buyumlar bilan bajariladigan harakatlarga
taqlid qiladi (gazeta o’qiydi, er chopadi, kir yuvadi), bularning hammasi syujetli-
rolli o’yin uchun sharoit yaratadi.
Uch yoshga qadam qo’ygan bolalar bilan suhbatlar, kuzatishlar o’tkazish,
ularga hikoya va ertaklar o’qib berish, maslahat berish orqali o’yinlarga qiziqtirish
kerak. O’yinda bolalarni katta ish - harakatning faqat
tashqi tomonigagina taqlid
qildirmay, balki ularni odamlarning, mehnatga bo’lgan munosabatlariga ham taqlid
qildirish, bolalarda ahillik bilan o’ynay olish, rollarni taqsimlay bilish, ko’zlangan
maqsadga erisha olish, ko’nikmalarini tarbiyalash. tortinchoq va uyatchan
bolalarga loyiq rollarni taklif qilib, ularning o’yinga qo’shilishiga yordam berish
kerak. Bolalarda xayol tasavvurlarini o’stirish ularda mustaqil biron yangi o’yinni
ijod etish, bu o’yinga kerakli narsalarni tanlash, binolar qurish, ba`zi o’yin-
choqlarni o’z qo’li bilan yasash, badiiy mashg’ulotlarda
orttirgan malakalarini
o’yinda qo’llash, qo’shiqlar aytish, she`r o’qish, chizgan rasmlaridan va yasagan
narsalaridan foydalanish istagini uyg’otadi.
Jamoa o’yinining paydo bo’lishi uning mavzuyi va mazmunini ham,
tuzilishini ham tez rivojlantirish va o’zlashtirish imkonini yaratadi. Bolalar
o’yinlari mavzuyining o’zgarishida maishiy o’yinlardan mehnat, ishlab chiqarish
syujetiga ega bo’lgan o’yinlarga, so’ng turli ijtimoiy voqea va hodisalar aks
ettiriladigan o’yinlarga o’tiladi. O’yinning mazmuni ham rivojlanadi.
Katta yoshli bolalar hayotida harakatlar qatorida xilma - xil ijtimoiy
munosabatlar, xatti - harakatlar ham aks eta boshlaydi. O’yinlar mavzuyi
doirasining
kengayishi, ular mazmunining teranlashuvi, o’yin shakli va
tuzilishining o’zgarishiga olib keladi.
