Nazoratning diagnostik funksiyasi

T o 'g 'ri tashkil qilingan o ‘z -o ‘zini nazorat esa o'quv m aterialini 
o'zlashtirishga ijodiy va tanqidiy yondashish imkonini beradi. Bu, 
ayniqsa, yangi predm et o'rganilayotganida bundan oldingi o'quv 
predmetlarida o'zlashtirilgan bilimlarning darkorligida ko'rinadi. T a­
labalar mustaqil ishlab yetishmaydigan bilimlarini to'idirib borsa 
yaxshi, ammo o'zini-o'zi nazorat qila olmaydigan talabalarning yangi 
mavzuni o'zlashtirishi ancha murakkab kechadi. Shunitig uchun ham 
oliy o'quv yurtlarida ishlaydigan pedagoglar yangi predm et va yan­
gi mavzuni boshlashdan oldin talabalarning yangi dasturni o'zlash­
tirishga qanchalik tayyorligini aniqlash maqsadida dastlabki nazorat - 
ni amalga oshirishlari kerak bo'ladi.
Nazoratning joriy, oraliq, yakuniy kabi 3 ta turi va yozma, og'zaki 
va test sinovlari ham da turli amaliy shakllari mavjud.
N azoratning turli testlar orqali am alga oshiriladigan shakli 
ko'pgina ustunliklarga ega. Pedagog olim lar I.Y.Tursunov va U .N . 
Nishonaliyevlam ing m a’lumotlariga qaraganda. testlar orqali quyi­
dagi imkoniyatlar yaratiladi:
- talabalar nazariy va amaliy bilimlarining darajasini obyektiv 
sharoitda aniqlash imkonini beradi;
- bir vaqtning o'zida bir guruh yoki ko'p sonli talabalar bi- 
limini nazorat qilish mumkin;
- barcha talabalarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, 
hammasiga bir xil sharoit yaratiladi;
- test natijalarini o'qituvchi tezlikda tekshirishi mumkin;
- turli guruh talabalari bilim ini solishtirib qo'llanayotgan me- 
todning samaradorligini aniqlash mum kin;
- ta ’lim jarayonining kam chiliklarini aniqlash mumkin.
K o'pgina oliy o'quv yurtlarining talabalari fanlarni mustaqil
o'zlashtirishni kompyuterlar yordam ida tashkil qiladi. Kompyuter- 
lar yordamida tashkil qilishning asosiy manbalaridan biri zamonaviy 
talablarga javob beradigan o'quv-nazorat dasturlari ta ’minotini yara- 
tishdan iborat. Kompyuter zamonaviy texnika vositasi sifatida ular 
yordamida talabalarning nazariy bilim asoslari bilan qurollanishiga 
yordam beradi, o'quv m aterialini faol o'zlashtirishga, egallangan 
nazariy bilimlarni amalda tatbiq qila olishga o'rgatadi ham da talaba­
larning o'zlashtirish darajasini tez va haqqoniy aniqlashda qulay vosita 
bo'lib xizmat qiladi.

Keyingi yillarda ta ’lim-tarbiya jarayonining ko'pgina elem ent- 
larini kompyuterlashtirish bo‘yicha, ya’ni o'quv materialini ba­
yon qiluvchi o'qitish dasturlari, tasaw u r qilish qiyin bo'lgan jara- 
yonlarni namoyish qiluvchi dasturlar, talabalar o'zlashtirish dara- 
jalarini har xil usullarda nazorat qiluvchi dasturlarni amaliyotga tat- 
biq qilish kabi bir qator ishlar amalga oshirildi. Ammo ta ’lim- 
tarbiya jaaryonida foydalanish uchun mo'ljallangan dasturlar yara- 
tishga va ulardan keng foydalanishga yetarlicha e’tibor berilmayapti. 
Ushbu masalalarni hal qilish maqsadida talabalarning mustaqil ra­
vishda bilim olishi va o'zlashtirish darajalarini aniqlash kompyuter 
dasturi yaratilgan bo'lib, undan foydalanish natijasida talabalar fan- 
larni mustaqil tarzda o'zlashtirishlari bilan birga, o 'z bilim daraja­
sini aniqlashga ham erishishadi. Dasturdan foydalanish sodda bo'lib, 
unda xuddi Windows operatsion tizim ida ishlagandek ishlash im- 
koniyatiga ega bo'lam iz. D astur ishga tushirilgach, u bilan ishlash 
bo'yicha ko'rsatm a oynasi hosil bo'ladi. K o'rsatm a bilan tanishib 
bo'lgach, talabalar tanlagan ko'rsatmalari bo'yicha bir necha oynalar 
birin-ketin hosil bo'ladi. D astur oynalaridan eng asosiylaridan bin 
«O'quv dasturi» bo'lim i bo'lib, buni tanlash orqali «Mavzuni tan- 
lash» oynasi hosil qilinadi. Talaba bu oynadan ketm a-ket fakultet, 
kafedra, fan va mavzu nom larini tanlashi, so'ng oynadagi «Mavzu­
ni o'qish» bo'limi ustida «sichqoncha» tugmasini bosishi zarur. Natijada 
talabadan ismi, sharifi va guruh raqamini kiritish so'raladi. Bu 
m a’lum otlar kiritilgandan so'ng «Davom etamiz» ko'rsatmasi tan- 
lanadi hamda talabadan «Kerakli mavzuni tanlash» va «IVfavzu bo'yicha 
test sinovi» boMimlaridan birini tanlashni talab qiluvchi navbatdagi 
oynahosil bo'ladi. Talabalarxohishiga ko'ra ushbu bo'limlardnn birini 
tanlashi mumkin.
Dasturda talabaning mavzuni o'zlashtirish darajasini hisobga olish- 
da reyting tizimi e’tiborga olingan bo'lib, agar talaba 55% dan ortiq 
o'zlashtirishga erishsa, boshqa fanni (yoki mavzuni) tanlashi va o'z. 
bilim darjasini aniqlashi yoki mavzuni qayta o'rganishga va o'z bilim 
darajasini aniqlashga erishishi mumkin. Talabalarning mavzuni mus­
taqil o ’zlashtirganlik darajasini tahlil qilish uchun «Mavzuni tan ­
lash» oynasidagi «M a’lum otlar ombori» bo'lim i tanlanadi. Natijada 
«Tekshiruv oynasi» hosil bo'ladi va kerakli parolni kiritish so'raladi. 
Kerakli parol kiritilgandan so'ng, «Tekshiruv» oynasidagi «Yangi 
parol kiritish», «Parolni tasdiqlash», «Bazani tozalash», «Omborga

kirish», «Hisobotlar» va «Chiqish» kabi bo'lim lar ishchi holatda 
bo‘ladi. Oynaning «Hisobotlar» b o ‘limi orqali dasturdan mustaqil 
shug‘ullangan talabalar haqidagi m a ’lum otlarni olish mumkin. Bu 
dasturning qulaylik to m on i shundaki, fan bo'yicha tayyorlanadigan 
didaktik m ateriallar (nazariy m a'lum otlar va test savollari) Word 
dasturida tayyorlangan bo‘Isa. uni o ‘qish imkoniyatiga ega. Ushbu 
dasturdan ixtiyoriy fanlarni mustaqil ravishda o'zlashtirishda foy­
dalanish mumkin. Buning uchun fanlar bo'yicha tayyorlangan didak­
tik m ateriallar ushbu dastur bazasiga kiritilsa va dasturga bog'lansa, 
mashg'ulot sifati yanada yaxshilanadi, talabalar kompyuter orqali 
mustaqil tarzda bilim olishga erishadi.
Xorijda olib borilayotgan tadqiqotlarda o ‘quvchi-talabalar faoli­
yatini shakllantiradigan reproduktiv—esda qolganlarni tiklashga oid 
o'zlashtirishdan tashqariga olib chiqishga harakat bo‘lyapti. Amerikalik 
ruhshunoslar-R .G ane va L.Briggslar (1979) aniq o ‘quv m aqsad- 
lariga erishishga yo'naltirilgan va, shu bilan birga, mahsuldor ta ­
fakkur darajalariga erishishga rag‘batlantiruvchi unsurlarni o ‘z ichi- 
ga olgan quyidagi dars qurilmasini tuzishni taklif qilishgan, dars 
o'tishning bu usuli xususiy o'quv maqsadlariga erishishga ham da 
fikrlash (talakkur)ning mahsuldor darajasini rag'batlantirishga qara­
tilgan:
- o'quvchi-talabalar diqqat-e'tiborini bir joyga jamlash;
- o'quvchi-talabalarni dars maqsadlaridan xabardor qilish;
- zaruriy bilim va mahoratlariniyodda saqlab qolish ko‘nikmalarini 
egallash zarurligini uqtirish;
- m a’lum aks-sado qabilida, ya’ni qiziqish uyg‘otadigan va ularni 
harakat qilishga undaydigan o ‘quv m aterialini taqdim qilish;
- o'quvchi-talabalarning o ‘quv m aterialidan ta ’sirlanib qiladi- 
gan aks-sado qabilidagi javoblarini yuzaga keltirish;
- fikrlash faoliyatiga t a ’sir qilish. olingan bilimlar va m ahorat- 
ning mustahkam b o ‘lishiga erishish;
- o'quvchi-talabalar faoliyatini rag'batlantirish.
lngliz olimi A.Romishevskiy pedagogik texnologiya metodining 
quyidagi variantini tavsiya etadi:
1. O 'quvchi-talabalam i kerakli bilim lardan xabardor qilish.
2. Esda qolganlarni tiklashga doir m ahoratni shakllantirish.
3. O'quvchi-talaba bajaradigan ish-harakatni yaxlit holda va qismlari 
bo'yicha namoyish etish.

4. M alaka hosil qilishni soddalashtirish (berilgan vazifani bo'- 
laklarga bo'lib bajartirish).
5. O 'quvchi-talaba mustaqil bajarayotganidan xabardor bo'lib, 
uni rag'batlantirib borish.
6. M ahsuldor, izlanuvchan davrga o ‘tish.
7. Turli xil muammoli vaziyatlarni tashkil etish va yangi hamda 
o ‘ziga xos masalalarni yechish.
8. 0 ‘quvclii-talabalar o 'z faoliyatini tahlil qilishlari, o'qituvchi 
(pedagog) ham, o ‘z navbatida, ularning vazifani qanday bajargan- 
liklarini guruhda muhokama qilishlari.
Amerikalik ruhshunos olim F.S.Keller oliy o'quv yurtlari uchun 
pedagogik texnologiyalarning individuallashtirilgan o'qitish tizimini 
taklif qildi.
F.S.K eller rejasining o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan 
iborat:
- o'quv materialining m azm unini to'liq o'zlashtirishga yo'nal- 
tirilgan, awalgi bo'limga qo'yilgan talablarni o'zlashtirishni o'z ichiga 
oluvchi usulni keyingi bo'limga o'tishning bevosita sharti deb qara- 
lishi:
- o'quvchi-talabalar har qaysisining o 'z o'zlashtirish sur’atiga 
mos ravishda alohida-alohida ishlashlari;
- va’z -m a ’ruzalardan faqat motiv hosil qilish va o'quvchi- 
talabalarni um um iy yo'naltirish m aqsadlaridagina foydalanish;
- chop etilgan o'quv axborotlarini bayon qilish uchun nashr 
etilgan o'quv qo'llanm alaridan foydalanish;
- o'quv materialining qanday o'zlashtirilganligini aniqlashda yor- 
damchi-assistent (aspirant, a'lochi talaba)lar kuchidan foydalanish.
H ar bir o'qitilayotgan fan (har qaysi o'rgatilayotgan bo'lim
yoki bob yuzasi)dan o'quvchi-talaba m a’Ium yo'l-yo'riq oladi. Bun­
da bo'lim yoki bobning maqsadlari ko'rsatilishi, o'quv ishlarining 
m a’Ium turlari tavsiya qilinishi, o'quvchi-talaba o'zini-o'zi tekshiri- 
shi va nazorat savollarining ro'yxati keltirilishi kerak. O'quvchi-tala- 
balarga o'quv faoliyatining turlari va ishlash tartibini erkin tanlash 
imkoni beriladi. O'zlashtirilgan bob, bo'lim bo'yicha imtihondan 
aw al har bir o'quvchi-talabani yordamchi assistent o'qituvchi ishlab 
chiqqan aniq talab va mezonlarga mos holda (materialning to'liq 
yoki noto'liq o'zlashtirilganligiga qarab «o'tdi», «o'tmadi» shaklida 
sinovdan o'tkaziladi) baholanadi. Qoniqarsiz baho olishganida yor-

damchi tavsiyasiga ko‘ra o'quvchi-talabalarga qo'shim cha materialni 
o'zlashtirilishi yuzasidan tavsiyalar beriladi. Sinovdan o'tish keyin­
gi b o ‘lim ni o'rganish uchun o ‘ziga xos ruxsatnoma b o ‘lib xizmat 
qiladi. M a’ruzalar soni ko‘p bo‘lmaydi (bir semestrda 6 tagacha), 
ularga qatnashish majburiy emas.
Kelleming rejasi AQSh oliy o ‘quv yurtlarida keng tarqalgan, u 
erda ham tabiiy-ilmiy ham da gumanitar-ijtimoiy fanlar o'qitishda 
qo‘llaniladi. 70-80-yillarning o ‘rtalarida o'tkazilgan pedagogik tajri- 
balar Keller rejasini o'qitishning an ’anaviy turlariga qiyoslaganda 
o'qituvchi (pedagog) tom onidan o'quv yurtlariga qo'yilgan o ‘quv 
vazifalarini amalga oshirishda yuqori samarador ekanligini tasdiqladi.
V.Guzeev Rossiya Federatsiyasida asosiy tarkibiy qismlari um u- 
m an olganda quyidagilar hisoblanuvchi integral pedagogik texnolo- 
giyani ishlab chiqdi va uning asosiy qismlari, umumlashgan holda 
quyidagilardan iborat:
1. 0 ‘qitishning har bir ixtisos-mutaxassisligi uchun tashxisli va 
o ‘ylanganlarni amalga oshirishga m o‘ljallangan maqsadlaming ko‘p 
darajali tizim lari rejalashtirilgan o ‘qitishning natijalari ko‘rinishida 
taqdim etiladi.
2. T a’lim jarayonining yirik tuzilmasi darslar bloki bilan eng 
kichik birliklar sifatida birlashtirilib, ta ’lim mazmunining katta birligini 
tashkil etadi.
3. G uruhlar tarkibi va faoliyatida aniq qurilgan dinamika-rivojla- 
nish sur’ati bilan guruhli o'rgatish jarayonining muvaffaqiyatli m oni- 
toringi asosida har bir qadam i aw algilam ing natijasiga bog'liq ra­
vishda loyihalashtiriladi.
4. T a’lim jarayonini boshqarish va o'qitish jarayoni kom pyuter- 
lar yordamida amalga oshiriladi.
Yuqorida keltirilganlar ta ’limga texnologik yondashuvning shakl 
va variantlari xilma-xilligidan dalolat beradi. Rossiya Federatsiyasida 
shu masalaga aloqador bir qator ilm iy-m etodik va davriy nashrlar, 
jum ladan, «Shkolnie texnologii» nom li yangi pedagogik jum al ham
chiqarilmoqda. Bularning barchasi zamonaviy pedagogik texnologiya- 
ning imkoniyatlari, qudrati qanchalar aham iyatli ekanligidan d a­
lolat beradi. Bu sohadagi xorijiy tajriba bilan tanishuv O 'zbekiston 
pedagoglari uchun o'qitishga yangicha yondashish, pedagogik tex­
nologiya sohasidagi chet el tajribalarini o'rganish, milliy-madaniy 
a n ’analarimiz va ta ’lim-tarbiya sohasida qo'lga kiritilgan yutuqlarni

te r a n a n g la s h h a m d a u la r n i o 'z la s h tir is h v a k c y in c h a lik u la r d a n
a m a liy o t y o k i is h la b c h iq a r is h d a fo y d a la n is h u c h u n tu rtk i b o 'lib
x iz m a t q ila d i.
O'quv-tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan 
o'z o'rnida foydalanish talabalarning bilim olishga bo'lgan qiziqish- 
larini orttiradi, bilish faoliyatini faollashtiradi, o'quv-tarbiya jara­
yonining samaradorligi yuqori darajada bo'lishiga imkon yaratadi.

Download 6,99 Mb.