Ijodiy o‘yinlar — bolalarning mustaqil, ijodiy, o‘zlari o‘ylab
chiqqan
0
‘yin, majmuyi. Bunda bolalar o‘z taassurotlari,
borliq
hayotdagi tusnunchalari va unga bo‘lgan o‘z munosabatlarini aks
ettiradi. Ijodiy o‘yinlar quyidagi turkumlarga bolinadi:
• sujetli-rolli;
• dramalashtirilgan;
• qurilish;
• tabiat materiallari bilan o‘ynaladigan o‘yinlar.
Ijodiy o‘yinlar va ularga rahbarlik.
Ijodiy o‘yinlar boshqa tur
o‘yinlardan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:
1. 0 ‘yin mazmunining o‘ziga xosligi.
2. Rollaming mavjudligi.
3. XayoUy vaziyatning mavjudligi.
0 ‘yin mazmunining o‘ziga xosligi uning eng muhim xususiyat-
laridan biridir. Pedagog va psixologlarning tadqiqotlari shuni
ko‘rsatadiki, kattalarning ijtimoiy hayoti o‘zining
rang-barang
ko‘rinishlari bilan sujetli-rolli o‘yinlarning mazmuni bo‘lib xizmat
qilar ekan. Ular bolalar kattalar ijtimoiy hayotining namunasini
oladigan faoliyat turi o‘yin ekanligini asoslab berdilar.
Ijodiy o‘yinlar sujetlari va mazmunining rang-barangligi, ulami
tavsiflash zaruratini keltirib chiqaradi. Sujet o‘yin faoliyati tizimida
asosiy komponent sifatida o‘z ichiga personajni, hayotiy vaziyatni,
harakat va personajlar munosabatini oladi. Ijodiy o‘yinlarda xayoliy
vaziyatning mavjud bolishi bolaning tafakkurini o‘stirib, sujet va
rollar o‘yin mazmunini takomillashtiradi. Ijodiy sujetli-rolli o ‘yin-
laming o ‘ziga xos sabablari mavjuddir. Buning eng asosiy sababi
— bolalarning kattalar bilan birgalikda ijtimoiy hayot kechirishga
intilishidir. Bu sabablar bolaning yoshiga qarab, о ‘yin mazmuniga
qarab o ‘zgarib boradi. Kichik yoshdagi bolalarda asosiy sabab
buyumlar bilan bajariladigan qiziqarli harakatlar bo‘lsa, bola katta
bolgan sari o‘yindagi kattalar harakatlarini
va munosabatlarini
qayta aks ettirish asosiy sabab b o lib xizmat qiladi. Shunga ko‘ra,
o‘yinlami sujeti, mazmuniga ko‘ra uch guruhga bolish mumkin:
1. Maishiy o‘yinlar (oila, bolalar bog‘chasi va boshqa voqelikni
aks ettiradigan).
2. Mehnat mavzuyidagi o‘yinlar (oila va kattalar mehnatida
ishtirok etish, o‘z-o‘ziga xizmat va boshq.).
3. Ijtimoiy mavzudagi o‘yinlar.
Bolalar rollami tanlab o‘ynaydilar. Sujetli-rolli o‘yinlarda xatti-
liarakatlarni, qoidalarni egallash asosida, rolda mujassamlash-
59
tirilgan axloqiy qoidalar ham o‘zlashtiriladi. 0 ‘yinda kishilar tur-
mushiga, ishlariga, jamiyatdagi xulq-atvor me’yor va
qoidalariga
ijobiy munosabat shakllantiriladi. Xuddi shu jarayonda o‘yin muo
mala madaniyatini shakllantirish vositasi sifatida ham yuzaga ke-
ladi. Aqliy tarbiyaning asosiy vositalaridan biri sujetli o'yin hi-
soblanib, unda bola atrof-muhitdagi voqea va hodisalarni aks et-
tirib, xayolan ularni qayta tiklaydi. 0 ‘yinning xayoliy vaziyati
bolaning aqliy faoliyatining rivojlanishiga doimo ta’sir ko‘rsatadi.
D.B. Elkonin sujetli-rolli o ‘yinni birgalikda o'ynaladigan
o ‘yinda tasvirlanayotgan voqealarga, harakatlarga,
buyumlarga
nisbatan o ‘z nuqtayi nazarini boshqalar nuqtayi nazari bilan
jamlash masalasi shakllanishi natijasida yalpi tafakkur bosqichiga
o‘tishga imkon beruvchi bilishga oid jarayon yuz berishini ta ’kid-
lab o‘tgan.
0 ‘yinning san’atga yaqinligi sujetli-rolli o‘yinlardan estetik
tarbiyada foydalanish imkonini yaratadi. Bola o‘yinidagi ijodkorlik
bilan bog‘liq bo‘lgan tuyg‘ular estetik tuyg‘ularga yaqin turadi.
0 ‘yinda bolaning katta harakat tajribasi shakllanadi. Turli harakat-
lami rivojlantirish va takomillashtirish uchun qulay sharoit yara-
tiladi, bola rolga kiradi, o‘z roliga oid xatti-harakatlami amalga
oshirish uchun tasvirlayotgan rollaming o‘ziga xos xususiyatlarini
ongli ravishda ifodalaydi.
Ikki yoshdagi bolalar hayotida sujetli o‘yinchoqlar
bilan juda
oddiy o ‘yinlar o ‘tkaziladi. Bolalar bu o ‘yinchoqlarni qo‘lda ushlab
yuradilar, siqib ko‘radilar, yerga tashlab ko‘radilar, o‘yinchoqlarni
g‘ildiratadilar, o‘yinchoqda nima tasvirlanganligiga e’tibor ber-
maydilar. Bu yoshda kundalik hayotda tevarak-atrofdagi katta
kishilar va bolalar harakatini kuzatib borishni, bu harakatlami
o‘z o‘yinIarida aks ettirishni o‘rgatish lozim (masalan, qo‘g‘irchoqni
ovqatlantirish, uyquga yotqizish va boshq.).
Bu yoshda buyumli о‘yin bir necha bosqichda amalga oshiriladi:
1-bosqichda bolalar o‘yinchoqlar bilan kattalar harakatlariga
taqhd qiladilar;
2-bosqichda o‘zlashtirgan harakatlami mustaqil bajara bosh-
laydilar, so‘ngra bu harakatlami boshqa buyumlarga ko‘chiradilar;
3-bosqichda tasviriy o‘yin
vujudga keladi, uning mazmunini
shartli qurollar bilan bajariladigan harakatlar tashkil qiladi.
Bola kundalik hayotda kuzatgan buyumlar bilan bajariladigan
harakatlarga taqlid qiladi (gazeta o‘qiydi, yer chopadi, kir yuvadi),
bulaming hammasi sujetli-rolli o‘yin uchun sharoit yaratadi.
60
Uch yoshga qadam qo‘ygan bolalar bilan suhbatlar, kuzatishlar
o‘tkazish, ularga hikoya va ertaklar o‘qib berish, maslahat berish
orqali o‘yinlarga qiziqtirish kerak. 0 ‘yinda bolalami katta ish-ha-
rakatning faqat tashqi tomonigagina taqlid qildirmay, balki ularni
odamlaming, mehnatga bo‘lgan munosabatlariga ham taqlid qil-
dirish, bolalarda ahillik bilan o‘ynay olish, rollarni taqsimlay bi
lish, ko‘zlangan maqsadga erisha olish, ko‘nikmalarini tarbiyalash,
tortinchoq va uyatchan bolalarga loyiq rollarni taklif qilib, ulaming
o‘yinga qo‘shilishiga yordam berish kerak. Bolalarda xayol tasav-
vurlarini o‘stirish ularda mustaqil biron yangi o‘yinni ijod etish,
bu o‘yinga kerakli
narsalami tanlash, binolar qurish, ba’zi o‘yin-
choqlami o‘z q o li bilan yasash, badiiy mashg‘ulotlarda orttirgan
malakalarini o‘yinda qo‘llash, qo‘shiqlar aytish, she’r o‘qish,
chizgan rasmlaridan va yasagan narsalaridan foydalanish istagini
uyg‘otadi.
Jamoa
