ayniqsa yuqori bo‘ladi) tufayli ta’minlanadi. Bu holat bola organizmining o‘sishi
bilan izohlanadi, chunki bunda katta miqdorda ozuqa moddalari va kislorod zarur.
Aytib o‘tilgan ko‘rsatkichlar bola tanasining og‘irligiga nisbatan mutlaq
hisoblanadi. Yurak-tomir tizimining faoliyati murakkab asab apparati bilan tartibga
solinadi. Uning tarkibiga ichki muhitning zarracha o‘zgarishlarini sezadigan
periferik asablar va organizmning barcha to‘qimalariga
kirib boradigan termo,
baro, xemoretseptorlar hamda cho‘zinchoq miya markazi asablari kiradi.
Chaqaloqlarda bosh miyasi qobig‘i yetarlicha rivojlanmaganligi sababli ularning
yurak-tomir tizimi faoliyatini tartibga solish kattalarnikiga nisbatan bir qator o‘ziga
xos xususiyatlarga ega. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda va kichkina bolalarda
markaziy impulsning yurak va tomirlarga uzatilishi
asosan simpatik asab orqali,
nisbatan kamroq sayyor asab orqali amalga oshadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda
ekstrakardial asablarning innervatsion apparati embrional xususiyatga ega, sayyor
asab esa ayniqsa oxirigacha rivojlanmagan bo‘ladi. Sayyor asabdan chetga
ketadigan tarmoqlar simpatik asab tarmoqlariga
nisbatan birmuncha nozikroq
bo‘ladi. Ma’lumki, sayyor asab tolalari sinus tuguniga va atrioventrikulyar
tuguniga boradi. Sayyor asabning sinu tuguniga qilgan ta’sirid a yurak
faoliyatining
tezligi
pasayadi
hamda
atrioventrikulyar
tugunning
o‘tkazuvchanligiga to‘xtatib turuvchi ta’siri kuchayadi. Simpatik asabning tolalari
yurak bo‘lmachalari, o‘tkazish tizimi va qorinchalar mushaklarigacha yetib boradi.
Simpatik asab tonusining ortishi yurak urishi soni ko‘payishi orqali – sayyor asab
markazi orqali namoyon bo‘ladi. Ushbu markaz erta yoshda doimo qo‘zg‘agan
holatda bo‘lib, ayniqsa yurak urishini sekinlashtirishga ta’sir ko‘rsatadi,
simpatik
innervatsiya asablari esa homila ona qornida bo‘lgan davrning o‘zidayoq
qo‘zg‘agan holatda bo‘ladi. Bolalarda sayyor asabning yurak faoliyatiga ta’siri erta
bolalik davrining oxirida namoyon bo‘lib, keyingi o‘sish davrlarida kuchayadi.
Buning natijasida bola hayotining 2-, ayniqsa 3-yilida yurak faoliyatini tartibga
solishda vagusning roli simpatik asab tizimining rolidan ustun bo‘la boshlaydi va
bu holat yurak faoliyati
sezilarli sekinlashishida, yaqqol sinus aritmiyasi paydo
bo‘lishida o‘z aksini topadi. Shunday qilib, erta yoshdagi
bolalarda yurak-tomir
faoliyatini tartibga solishda simpatik asab tizimi vagusdan ustunlik qiladi.
Ma’lumki, yurak faoliyat yuritishi uchun bevosita impuls yurakning o‘zida paydo
bo‘ladi, ya’ni impuls hosil bo‘lishi nuqtai nazaridan yurak o‘z avtomatizmiga ega.
Fiziologik impuls sinus tugunida paydo bo‘ladi.
Sinus tuguni perikard ostida, yuqori ichi bo‘sh vena yurakning o‘ng
bo‘lmachasiga kirish joyida joylashadi. Uning uzunligi 2–3 mm ni tashkil qiladi.
Ushbu tugun zichlashib, yurak bo‘lmachalari mushaklarida yo‘q bo‘lib ketadi.
Impuls yurak bo‘lmachalariga tarqaladi va bo‘lmalar qisqarishiga olib keladi.
Keyin esa impuls yurakning o‘ng bo‘lmachasining pastki
qismida joylashgan va
uzunligi 4–5 mm ga teng bo‘lgan Ashof – Tovar tugunigacha (atrioventrikulyar
tuguni) yetib boradi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda sinus tugunida impuls paydo
bo‘lgan damdan boshlab, yurak qorinchalari qisqarishi boshlangunga qadar 0,11–
0,12 sek. vaqt talab etiladi. So‘ng tugun Giss bog‘lamiga o‘tadi, u esa o‘z
navbatida yurakning o‘ng qorinchasida mayda chekka Purkinye-tolalariga
bo‘linadi va ana shu tolalar bo‘ylab qo‘zg‘atish to‘lqini miokardga o‘tadi.
Yangi
tug‘ilgan chaqaloqda sistolaning davomiyligi 0,20 sek. tashkil qiladi. Puls (tomir
urishi). Bolalarda tomir urishi tezligi kattalarnikidan yuqoriroq bo‘ladi va bu
nafaqat bola yuragining mushagi tezroq qisqarishi va sayyor asabning kichikroq
ta’siri bilan, balki birmuncha jadalroq modda almashinuvi bilan izohlanadi. Yurak
urishining eng yuqori tezligi yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda kuzatiladi. Bolalar pulsi
(yurak urishi)ning tezligi (A.F.Tur bo‘yicha)
Bolaning yoshi
Bir
daqiqada yurak urish soni
Yangi tug’ulgan chaqaloq
120-140
6 oylik
130-135
1 yoshli
120-125
