67
1.16-rasm.
Umumiy bug‘lanishni
sodir bo‘lishi.
Evapotranspiratsiya jarayoni o‘simliklarning fotosintezi bilan
chambarchas bog‘liq va quyosh energiyasining yer yuziga yetib
borishiga bog‘liq.
Ekin dalasidan bo‘ladigan bug‘lanishni
aniqlashda potensial
evapotranspiratsiya va o‘simliklarning haqiqiy bug‘lanishi kabi
ko‘rsatkichlarni ajratib ko‘rsatiladi.
Potensial evapotranspiratsiya (PE) – bu yer yuzasini qopla-
gan etalon ekinning potensial evapotranspiratsiyas miqdori. Odat-
da etalon ekin sifatida yaxshi namlangan tuproqda o‘sayotgan
maysa o‘t qoplami qabul qilinadi.
Potensial evapotranspiratsiyani quyidagi usullarda hisobla-
nadi:
•
to‘g‘ridan-to‘g‘ri – lizimetrlar va bug‘lantirgichlar (PAN)
usuli,
•
bilvosita – maxsus asbob-uskunalar
yordamida issiqlik va
radiatsiya balanslari tuzish usullari. Bu usul asosan ilmiy
tadqiqot ishlarida qo‘llaniladi.
•
hisoblash usullari – nazariy yechimlar,
shuningdek issiqlik
va massa ko‘chirish nazariyasiga asoslangan yarim empirik
va empirik tenglamalar va modellardan foydalaniladi.
So‘nggi yillarda to‘liq bug‘lanishni hisoblashning matematik
modellari yaratilishi bilan PAN va lizimetrik usullar kamroq ish-
68
latilmoqda. Chunki hozirgi kunda zamonaviy ob-havo stansiya-
lari va ularning ma’lumotlariga asoslangan yuqori aniqlikdagi
ishonchli modellar paydo bo‘ldi.
Biroq umumiy potensial bug‘lanishni
hisoblashning asosiy
usuli sifatida hozirgi kunda ham (1948 yilda yaratilgan) Penman-
Monteyt usuli qo‘llanilmoqda.
Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qishloq xo‘jali-
gi va oziq-ovqat tashkiloti (FAO) etalon ekinli ochiq maydondan
bo‘ladigan etalon evapotranspiratsiyani hisoblash uchun hozirda
ham Penman- Monteyt formulasidan foydalanishni tavsiya qiladi:
𝑬𝑻
𝟎
=
(𝟎, 𝟒𝟎𝟖∆(𝑹
𝒏
− 𝑮) + 𝜸 (
𝟗𝟎𝟎
𝟐𝟕𝟑 ∙ 𝑻) ∙ 𝑽
𝟑
(𝒆
𝟖
− 𝒆
𝒂
))
∆ + 𝜸 (𝟏 + 𝟎, 𝟑𝟒 𝑽
𝟐
)
bu yerda:
ET
0
– etalon evapotranspiratsiya (mm/sut);
R
n
– o‘simlik yuzasidagi umumiy radiatsiya miqdori
(Mj
m
2
/sut);
G – tuproq issiqlik oqimining zichligi (Mj*m
2
/sut);
T – yer yuzasidan 2 metr balandlikdagi havoning o‘rtacha
kunlik harorati (°C, gradus selsiy);
V
2
– yer yuzasidan 2 metr balandlikdagi
shamolning tezligi
(m/s);
Δ – to‘yingan suv bug‘i bosimi egrisining qiyaligi (kPa/
o
C);
γ – psixrometrik o‘zgarmas (konstanta) (kPa/
o
C);
e
8
– to‘yingan suv bug‘ining bosimi (kPa);
e
a
– suv bug‘ining haqiqiy bosimi (kPa);
e
8
-e
a
– to‘yingan suv bug‘ining taqchilligi (kPa).
69
1.17-rasm. Kunlik evapotranspiratsiyaning taxminiy qiymatlari
.
Formulaga e’tibor bilan qaraladigan bo‘lsa, unda juda ko‘p
empirik va boshqarilishi qiyin bo‘lgan ko‘rsatkichlar mavjud.
Formuladan foydalanish murakkabligi bois,
amaliyotda
meteostansiyalarning o‘zlarida bajariladigan hisoblar natijalari-
dan foydalaniladi.
Bunday hisoblashning misoli, ya’ni
Avstriyaning Pessel
meteostansiyasi ma’lumotlari asosida bajarilgan hisoblar namuna
sifatida rasmda aks ettirilgan. Bu hisoblarda ham boshqa
modellardagi kabi to‘rt: havoning harorati,
havoning namligi,
shamolning tezligi va quyoshning nur sochishi (radiatsiyasi) kabi
ko‘rsatkichlardan foydalanilgan (1.17-rasm).
Umumiy bug‘lanishni hisoblash uchun internet tarmog‘ida
mavjud bo‘lgan modellardan foydalanish yaxshi samara beradi.
Shunday modellardan biri AQShning Vashington davlat
universitetida ishlab chiqilgan. Modeldan foydalanish juda oson.
70
1.18-rasm. Penman usuli yordamida umumiy bug‘lanishni
hisoblash modeli
.
Tegishli katakchalarga yuqorida aytilgan 4 ta ko‘rsatkichni
kiritish va “hisoblash” tugmachasini bosish asosida umumiy
bug‘lanishning qiymatini aniqlash mumkin (1.18-rasm).
