|
TerminologiyasiBog'liq H. Dadaboyev - O`zbek terminologiyasilug'atchi, tilchi
va sh.k;
7) muayyan narsa-predmet, buyum, mahsulotni sotuvchi subyekt no-
mini voqelantiradi: mors chi, gazetachi, holvachi, kompyuterchi, gilamchi,
telefonchi
va sh.k.
Xuddi shunday yo‘l bilan yasalgan ba’zi yasama terminlar ham bi-
ron-bir
mahsulotni tayyorlovchi yoki uni realizatsiya qiluvchi - sotuvchi
shaxsni
ifodalaydi: paxtachi, pashmakchi, qalpoqchi, beshikchi, eshikchi,
shokoladchi
va sh. k.
2.
Mehnat, hodisa, ish-harakat bilan mashg‘ul shaxslami ifodalovchi
ot-terminlami yuzaga keltiradi: isyonchi, bosqinchi, navbatchi, jinoyatchi
va sh.k.
Ma’lum bir ish - harakat ishtirokchisi nomini bildiruvchi terminlar
yasaydi: namoyishchi,
himoyachi, marofonchi, muzokarachi, sulhchi,
iste ’molchi va sh.k.
Qaysidir oqim, yo‘nalish, yo ‘l tarafdori, muxlisi nomini anglatuvchi
terminlami hosil qiladi: monarxiyachi, respublikachi, separatchi, oppozit-
siyachi, kantchi, gegelchi va sh.k.
Sport jamiyatlari va klublar nomlarini ifodalovchi so‘zlarga qo‘shilib,
shu jamiyat yoki klublar a ’zolarini anglatuvchi terminlar yasaydi: paxtakor-
chi, dinamochi, navbahorchi, qizilqumchi, lokomotivchi, nasafchi va sh.k.
Ekstralingvistik omillar ta’siri, chunonchi, so‘nggi vaqtlarda fan, tex-
nika, axborot texnologiyalarining shiddatli rivojlanishi natijasida o‘zbek
tilida -chi affiksi ishtirokida narsa-predmet, buyum, apparatlar nomlarini
atovchi terminlaming miqdori yanada ortdi.
Bunday hodisa birinchilardan o ‘zbek harbiy terminologiyasi sistemasi-
da qayd etilgan bo‘lib, bular jumlasiga bombardimonchi (bombardirov-
shik), qiruvchi aviatsiya (istrebitelnaya aviatsiya), shturmchi (shturmov-
ik),fotorazvedkachi samolyot (samolyot -fotorazvedchik), niqoblovchi o‘t
ochish (maskirovochniy ogon), niqoblovchi tutun (maskiruyushiy dim),
trnlchi tank (tank-tralshik) singari terminlar kiritiladi.
Zoologiya terminlari tarkibida esa nina so‘zidan yasalgan ninachi,
baliq zoonimidan hosil qilingan baliqchi, shuningdek, sutemizuvchi(lar,
kemiruvchi kabi birliklaming qo‘llanayotganini kuzatamiz.
65
-lik affiksli so‘z yasovchi model. Ushbu qolip o'zbek tilida o ‘ta ser-
mahsul so‘z yasovchi modellardan biri bo‘lib, uning ko‘magida nafaqat
sof o ‘zbekcha (turkiy), balki o ‘zlashma so‘zlardan ham quyidagi turdagi
ot-terminlar hosil qilinadi:
Holat, sifatning mavhumligi, umumiyligi m a’nosini ifodalovchi ot-ter-
minlami yuzaga chiqaradi. Mazkur m a’noli otlar asosan,o‘zakdan anglash-
ilgan holat-sifat, fazilat-sifat yoki muayyan belgiga muvofiq voqelangan
hodisani bildiruvchi ismlardan yasaladi. Ayrim faktlarga diqqat qaratamiz:
liberallik, safarbarlik, jangovorlik, ishtahasizlik (tib.giporeksiya), mental-
l ik v a sh.k.;
belgi-xususiyat, sifat yoxud holatni ifodalovchi ot-terminlar yasaydi:
zichlik, suyuqlik, tenglik, ко 'rlik (tib.ablepsiya), sarosimalik, gomogenlik,
debillik, betoblik, amalparastlik, betaraflik, qo'poruvchilik, barqarorlik.
taqiqlanganlik va sh.k.;
qandaydir yumush, mashg‘ulot, vazifaga m o‘ljallangan narsa, buyum,
ashyo nomini ifodalaydi: u ru g ‘lik, qishlik, paxtalik, taglik va sh.k.;
onda-sonda -lik//-liq affiksli otlar qatnashchi, ishtirokchi nomini an-
glatadi: boshliq;
m a’lum bir joy, yemi nomlovchi ot(eko)-terminlar yasaydi: tog'lik,
qirlik, jarlik, qumlik, bo'shliq, tuzlik va sh.k.;
shaxsning yashash o ‘mi, turar joyi, kasb-hunari, biror narsaga mo-
yilligi, mashg‘ulot turi, xizmat joyi, maqomi kabi m a’nolami ifodalovchi
ot-terminlami voqelantiradi: askarlik, ovchilik, fuqarolik, prezidentlik,
|
| |
