alohida lug‘at maqolasi tarzida berilgan:
boyevoy-jangovor, portlovchi,
о ‘qlangan
va sh.k.
Ruscha omonimlar rim raqami bilan belgilanib, alohida maqola sifati
da keltirilgan:
armiya
1 armiya (jami qo‘shin);
armiya
II-armiya (harbiy
qo‘shilma) va sh.k.
Ayrim ruscha terminlaming tarjimasini keltirishda termin darajasiga
chiqmagan, ammo ba’zan qo‘llanadigan variant(dublet)lar qavs ichida
qayd etilgan:
kambuz-kambuz (kema oshxonasi), katapultirovaniye-kata-
pultirovaniye (irg'itish)
va sh.k.
Ruscha komanda
va komandaga oid iboralar, qisqartmalar, harfiy
shartli belgilar lug‘atga ilova qilingan:
ogon-o ‘t och, nazad-orqaga qayt;
BTR-bronetransporter-bronetransporter, VMF-HDF, PVO-HHM
va sh.k.
Lug‘atdan
armata-armata, bastion-bastion, bataliya-bataliya, ka-
det-kadet
singari tarixiy terminlarga ham joy berilgan.
Huquqshunoslik doirasida ham lug‘atlar tuzish
borasida sezilarli ish-
lar amalga oshirilganini ta’kidlash lozim. Shu o‘rinda G ‘.Ahmedov va
H.Bektemirov tomonidan tuzilgan “Ruscha-o‘zbekcha yuridik atamalar
lug‘ati”ning “Adolat” nashriyotida A.Saidov m a’sul muharrirligi osti-
da 2002 yili e ’lon qilinganini e’tirof etish maqsadga molik. Binobarin, bu
lug‘at tuzilishi va unda materiallaming berilishi jihatidan aw algi lug‘at-
lardan farq qiladi. Lug‘atga qonunlar, huquqshunoslik,
xalqaro huquq so-
hasi, huquqqa oid darsliklar hamda ish yuritishda ishlatiladigan terminlar
kiritilgan. Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o ‘tishda ham iqtisodiy, ham
huquqiy terminlar bir-biri bilan bog‘lanib ketganligi bois iqtisod va huquqqa
oid chegaradosh terminlar ham lug‘atdan o ‘rin olgan. Lug‘atning afzal-
liklaridan biri - unda terminlaming kirill yozuvidan tashqari lotin yozuviga
asoslangan o‘zbek alifbosida ham berilishidir. Ushbu lug‘atni yaratishda F.
Bakirovning “Yuridik terminlar lug‘ati” (Toshkent, 1959), “Yuridik atama
lar va iboralar lug‘ati” (Toshkent, 1993)dan foydalanilgan. Bu yo‘nalishda
so‘nggi paytlarda e ’lon qilingan ishlardan biri sifatida Z.Muqimov hamda
O.Tursunovalar tomonidan tuzilgan va Samarqandda 2007-yilda chop etil
gan “0 ‘zbek davlatchiligida qo‘llangan tarixiy-huquqiy atamalar”ni kelt-
irish mumkin. Lug‘at o ‘zbek davlatchiligi
tarixining turli davrlarida, turli
tillarda qo‘llangan terminlar, ulaming etimologiyasi (qaysi tilga xosligi), til
va huquqqa oid m a’nolari izohlarini qamrab olgan.
0 ‘zbek lug‘atshunosligida tilshunoslikka oid terminologik lug'at
lar yaratish borasida ayrim ishlar qilindi. Chunonchi, A.Hojiyevning
104
“Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati” hamda N.Mahkamov va I.Er-
matovlar hammuallifligidagi “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”(-
Toshkent: Fan, 2013)da bugungi kunda til sohasida faol qoilanayotgan
terminlaming izohi berilgan.
D.Xudayberganovaning “Lingvokulturologiya terminlarining qisqa-
cha izohli lug‘ati” (Toshkent,
Turon zamin ziyo, 2015)da tilshunoslikning
yangi sohalaridan hisoblanmish lingvokulturologiyaga oid 100 ga yaqin
terminlar izohini topgan va sh.k.
Respublikamizda tibbiyot sohasida qo‘llanayotgan terminlar lug‘atlarini
tuzish borasida ulkan tajriba va yutuqqa erishildi. 1999- yilda 0 ‘zbekiston FA
akademigi Y.X.To‘raqulov bosh muharrirligi ostida “Kamalak”-“Hamshi-
ra” nashriyotida chop etilgan “Ruscha-lotincha-o‘zbekcha tibbiy terminlar
lug‘ati”da tibbiyot sohalariga oid terminlar alifbo tartibida keltirilgan, ulam
ing o‘zbekcha muqobillari va izohlari berilgan. 2010-yilda A.Usmonxo‘ja-
yev, V.Y.Avakov, E.I.Basitxanova hammuallifligida “Noshir” nashriyotida
e ’lon qilingan “Katta tibbiy etimologik lug‘at (mscha-lotincha-o‘zbekcha)
(Bolshoy meditsinskiy etimologicheskiy slovar (mssko-latinsko-uzbekskiy)
yurtimizda etimologik lug‘atlar yaratish borsidagi harakatlami yuqoriroq
bosqichga olib chiqdi. Shu yilda Usmonxo‘jayev A., Basitxanova E.I., Na-
zirov RH., Turaxanova M.S) hamkorligida “Sug‘diyona” nashriyotida bosil-
gan “Tibbiy terminlar ensiklopedik lug‘ati (Ensiklopedicheskiy slovar med-
itsinskix terminov)” ikki jildan iborat bo‘lib, hozirgi tibbiyotda qo‘llanilayot-
gan 20000 dan ortiq terminlar va tushunchalami izohlashga yo‘naltiril-
gan. Lug‘atdan o ‘rin olgan terminlar kirill hamda yangi o ‘zbek yozuvida
keltirilgan.
Kezi kelganda, tibbiy terminlar lug‘atlarini tuzishda jonbozlik
ko‘rsatayotgan A.Usmonxo‘jayev ishlarining alohida e ’tirofga molikligini
ta’kidlash lozim boiadi. Olimning 2013-yilda “Navro‘z” nashriyotida lotin
alifbosi asosidagi yangi o ‘zbek yozuvida dunyo yuzini ko‘rgan “Katta tibbiy
o‘quv lug‘ati (mscha-lotincha-o‘zbekcha) (Bolshoy meditsinskiy uchebniy
slovar (russko-latinsko-uzbekskiy) asari 10000 atrofidagi klinik termin
lar va tibbiy tushunchalami o ‘z ichiga qamrab olgani bilan qimmatlidir.
Tibbiy terminlarga doir lug‘atlar xususida so‘z ketganda, A.Qosi-
movning to‘rt jilddan iborat “Tibbiy terminlar izohli lug‘ati”ni ham e ’ti-
bordan qochirmaslik zamr.Ushbu lug‘atda yakka ishlatiladigan o ‘zbekcha
va baynalmilal terminlar alohida-alohida, shuningdek, o ‘zbekcha va bay
nalmilal elementlardan yasalgan birikma terminlar
ham alohida-alohida
berilgani bois uning hajmi kengayib ketgan (Qosimov, 2003-2008).
105
Keyingi paytlarda o ‘zbek terminografiyasida diniy, m a’rifiy-ir.
foniy xarakterdagi lug‘atlarni tuzish masalasiga bir muncha diqqat
qaratildi. Xususan, 2014-yilda ota-o‘g ‘il Om onturdiyevlar tomoni-
dan 1500 dan ortiq istilohlvr jam langan “M a’rifiy-irfoniy istilohlar
izohli lug‘ati” e ’lon qilindi. Asardan ruhoniy, m a’rifiy va irfoniy
yoki mavhum tushunchalami ifodalovchi term inlar qatori ko‘pgi-
na m a’rifiy obyekt, manzil, makon, nabotot va shaxs nomlarini an
glatuvchi
leksik birliklar, antropronimlar, toponim lar ham joy olgan.
Istilohlaming joriy (kirill) hamda arab yozuvlarida berilishi lug'at-
ning ilmiy qimmatini ta ’minlagan. Asarga lug‘at-maqolalar ilova qil-
ingan, u foydalanilgan adabiyotlar ro ‘yxati va k o ‘rsatkichlar bilan
to'ldirilgan.
Leksikografiya prinsiplariga rioya qilingan holda tuzilgan ushbu
lug‘atda boshqa lug‘atlardan farqli o ‘laroq m a’rifiy yoxud tasavvufiy
ta’limot bilan bog‘liq tarzda shakllangan, ijtimoiy m a’no-mazmun kasb et-
gan, izoh, ta’rif, tavsif talab etadigan, termin xarakteridagi so‘z va iboralar
izohlangan.
M a’rifiy-irfoniy mazmundagi obidalarda qayd etilgan bir qancha isti
lohlaming m a’nosini anglashda q o ‘l keladigan m azkur lug‘atda sezilarli
yutuqlar bilan birga ayrim ju z ’iy kamchiliklar ham y o ‘q emas) Chunon
chi, annotatsiyada asarda 2000 ga yaqin, M uqaddimada esa 1500 dan or
tiq istilohlar izohlangani ta’kidlangan. Lug‘at-m aqolalam i joylashtirish-
da har doim ham alifbo tartibiga rioya qilinmagan. М.,
Azon duosi Azon
dan (9),
Al hazar Alhamdulillah dan (14),
Amin ul-vahiy Amin dan (14),
