21
3-Ma`ruza: Hayot faoliyat xavfsizligi fanining huquqiy me`yoriy va tashkiliy
asoslari
Reja:
1. Mehnat muhofazasi.
2. O`zbekiston Respublikasida mehnat muhofazasini nazorat qiluvchi
tashkilotlar.
3.Hayot faoliyat xavfsizligi qonunchiligiga rioya qilish bo`yicha texnik
xodimlarning javobgarligi.
4. Hayot faoliyat xavfsizligini taminlashni moliyalashtirish.
Tayanch
so`zlar:
mehnat
muhofazasi,
atrof
muhit
muhofazasi,
sektor,
moliyalashtirish, tabiiy resurslar, yo`riqnoma.
1. Mehnat muhofazasi
Mehnat muhofazasi
- huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy texnologik va sanitariya
me`yorlari sistemasi bo`lib, mehnatkashlarni ishlash sharoiti va hayot xavfsizligini
ta`minlaydi. Mehnat muhofazasi hayot faoliyat xavfsizligi fanining mutaxassislikka
tegishli asosiy qismini o`rganadi. Aniq muammolar, transport vositalari,
texnologik
jarayonlar, ish turlari, bino va inshootlar uchun xavfsizlikni taminlash har bir fanning
mutaxassislik kursida beriladi.
Mehnat muhofazasining rivojlanishida ulug’ bobokolonlarimiz – Abu Rayhon
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zahriddin Muhammad Bobur va rus olimlaridan
M.V.Lomonosov,
zamondoshlarimizdan
N.D.Zolotnitsskiy,
N.V.Solovyov,
D.A.Kelbert,
V.L.Gintillo,
M.I.Grimitlin,
M.N.Nabiev,
T.I.Iskandarov
va
boshqalarning hissalari kattadir.
1992 yilning 8-dekabrida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi
mamlakatimiz hayotida ulkan siyosiy voqea bo`ldi. Hech bir davlat o`zining Asosiy
qonunida davlat va jamiyat qurilishining tamoyillarini, fuqaroning huquq va
erkinliklarini, jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy asoslari hamda strategik yo`nalishlarini
mustahkamlamasdan turib,
demokratik, huquqiy suveren davlat bo`la olmaydi.
Respublikamiz konstitutsiyasi demokratik, xalqaro miqyosda e`tibor berilgan me`yor
va talablarga javob beradi deyishga to`la asosimiz bor.
Ish joylaridagi sharoit mehnat muhofazasiga taalluqli xalqaro standartlar talablariga
javob bergan holda mehnat xavfsiz va samarali bo`lishi mumkin.
Bozor iqtisodiyotiga o`tish va ijtimoiy barqarorlikni etarli emasligi ishchilarni ishlash
bo`yicha huquqlariga, ularning mehnatini muhofazalash, talab darajasidagi ish
sharoitlarini yaratishga oid muammolarni ko`payishiga sabab bo`ldi. Barcha
22
hamdo`stlik mamlakatlaridagi kabi O`zbekistonda ham so`ngi
yillarda deyarli
ko`pchilik xalq xo`jaligi sohalarida mehnat sharoiti yomonlashuvi tendentsiyasi
kuzatildi. Ishlab chiqarishda yangi tashkil etilayotgan xususiy sektorlarning unumini
ortishi bu sohadagi ko`rsatkichlarni yanada pasayishiga sabab bo`ldi. Bunday ishlab
chiqarishda band bo`lgan ishchilar mehnatini muhofazalash, ularga talab darajasida
mehnat sharoitini yaratish haqida ushbu soha mas`ullari turli sabablarga ko`ra etarlicha
e`tibor qarata olmayapti deb bo`lmaydi.
Ularning ayrimlari bu sohada etarli bilim va tajribaga ega bo`lmasa, ayrimlari bu
haqda umuman tushunchaga ega emas desak mubolag’a bo`lmaydi. CHunki,
bunday
ishlab chiqarish sub`ektlarini chiqarish rahbarlar, ish yurituvchilar, ish boshilarining
ichida o`rta ma`lumotli, o`rta maxsus ma`lumotli rahbarlar ham etarli. Ba`zan
mutaxassisliklari ishlab chiqarish yo`nalishiga to`g’ri kelmaydigan xodimlar ham ular
ichida uchrab turadi. YUqorida aytilgan kamchiliklardan tashqari mutasaddi
tashkilotlar tomonidan bunday ishlab chiqarish korxonalarining faoliyatlari etarlicha,
samarali nazorat qilinayapti deyish kiyin. Ishchilarni ishlab chiqarishda hayot faoliyati
xavfsizligini taminlash bo`yicha asosiy me`yoriy qonunchilik
aktlarining qabul
qilinishi bilan hozirgi vaqtda bu muammolar holat birmuncha ijobiy tomonga
o`zgarmoqda.
Xavfsiz mehnat qilish huquqi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 37-
moddasida mustahkamlab qo`yilgan.
Mehnat muhofazasi bo`yicha korxonalardagi, muassasalardagi asosiy qonunchilik
aktlari O`zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi, fuqarolik kodeksi va mehnatni
muhofaza qilish to`g’risidagi qonunlari hisoblanadi.
O`zbekiston Ruspublikasining 1993-yil 6-maydan kuchga kiritilgan Mehnatni
muhofaza qilish to`g’risidagi Qonuni ishchilar va ish beruvchilar o`rtasidagi mehnatni
muhofaza qilishga oid munosabatlarni tartibga solishni huquqiy asoslarini belgilaydi.
O`zbekistonda birinchi marta ish beruvchilar bilan
mehnat munosabatlariga
kirishayotgan jismoniy shaxslarni mehnatini muhofazasi muammolarini aniq echimiga
bog’liq har xil savollar qonunchilik darajasida ko`rilmoqda. Bu qonunlar ish
bajaruvchilarga ham ular bilan mehnat munosabatlarida bo`ladigan ishlovchilarga
ham, hamda ta`lim muassasalarini, ishlab chiqarish amaliyotlarini o`tayotgan o`quvchi
va talabalarga ham bir xilda ta`sirga egadir. Qonunchilik mehnat munosabatlarida
bo`lgan barcha ishtirokchilarni, ular hoh jismoniy, hoh huquqiy shaxs bo`lishidan va
qanday shaklda faoliyat yuritayotganidan qat`iy nazar mehnat muhofazasi talablarini
so`zsiz bajarilishi shart ekanligiga urg’u beradi.
Ushbu qonun ish beruvchilar va ishlovchilar munosabatidagi
mehnat muhofazasi
sistemalari rolini aniqlaydi. Agar korxona va tashkilotda mehnat muhofazasi bo`yicha
xizmat yoki mutaxassis bo`lmasa, ish beruvchi mehnat muhofazasi bo`yicha xizmat
ko`rsatadigan mutaxassis yoki tashkilot bilan tegishli shartnomani tuzishi shart. Ish
23
beruvchi ishlovchilarni mehnat muhofazasi talablari bilan tanishtirishi va har bir ish
joyida mehnat muhofazasi talablariga mos keladigan sharoitni yaratishi, ish joylarini
mehnat sharoiti bo`yicha attestatsiyadan o`tkazishga burchlidir.
Ish beruvchi ishlovchi bilan mehnat shartnomasini tuzishda ishchini o`z hisobidan
tibbiy ko`rikdan o`tkazishi lozimligi qonunda belgilangan. Ish beruvchi ishchilarni
faoliyati davomida ham quyidagi hollarda tibbiy ko`rikdan o`tkazish
ishlarini tashkil
etishi shart:
1. 18 yoshga to`lmaganlar;
2. 60 yoshga to`lgan erkaklar, 55 yoshga to`lgan ayollar;
3. nogironlar;
4. mehnat sharoiti noqulay ishlarda, tungi ishlarda, shuningdek transport harakati bilan
bog’liq ishlarda band bo`lganlar;
5. oziq-ovqat sanoatida, savdo va bevosita aholiga xizmat ko`rsatish bilan bog’liq
bo`lgan boshqa tarmoqlardagi ishlarda band bo`lganlar;
6. umumta`lim maktablari, maktabgacha tarbiya va boshqa muassasalarning bolalarga
ta`lim yoki tarbiya berish bilan mashg’ul bo`lgan pedagog va boshqa xodimlari.
Tibbiy ko`riklardan o`tishdan bo`yin tovlashga xodim hakli emas. Tibbiy
komissiyalarning tekshiruvlar natijasida bergan tavsiyalarini bajarishdan bo`yin
tovlagan xodimlarni ish beruvchi ishga qo`ymaslikka haqlidir.
Agar ishchining sog’ligi ish sharoitining salbiy ta`sirida yomonlashgan bo`lsa u
navbatdan tashqari tibbiy ko`rikdan o`tkazishni talab qilishga haqli.
Tibbiy ko`riklardan o`tkazish qayd etilgan hollarda korxona (ish beruvchi) mablag’i
hisobiga amalga oshiriladi.
Ish joylarida to`liq va zararsiz va xavfsiz ish sharoitini yaratish amalda mumkin emas.
SHu sababli mehnat muhofazasining vazifasi zararli va xavfli ishlab chiqarish
omillarinining ishlovchilarga zararli ta`sirini eng kam darajaga keltirishga imkon
beradigan chora-tadbirlarni amalga oshirishdan, ishlovchilarni shikastlanishlarini
oldini
olishdan, yuqori mehnat unumdorligiga erishishga yordam beradigan qulay
sharoitlarni yaratishdan iborat.
