Texnika xavfsizligi

21 
3-Ma`ruza: Hayot faoliyat xavfsizligi fanining huquqiy me`yoriy va tashkiliy 
asoslari 
 
Reja: 
1. Mehnat muhofazasi. 
2. O`zbekiston Respublikasida mehnat muhofazasini nazorat qiluvchi 
tashkilotlar.
3.Hayot faoliyat xavfsizligi qonunchiligiga rioya qilish bo`yicha texnik
xodimlarning javobgarligi. 
4. Hayot faoliyat xavfsizligini taminlashni moliyalashtirish.
 
 
Tayanch 
so`zlar: 
mehnat 
muhofazasi, 
atrof 
muhit 
muhofazasi, 
sektor,
moliyalashtirish, tabiiy resurslar, yo`riqnoma. 
 
1. Mehnat muhofazasi 
 
 
Mehnat muhofazasi
 
- huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy texnologik va sanitariya 
me`yorlari sistemasi bo`lib, mehnatkashlarni ishlash sharoiti va hayot xavfsizligini 
ta`minlaydi. Mehnat muhofazasi hayot faoliyat xavfsizligi fanining mutaxassislikka 
tegishli asosiy qismini o`rganadi. Aniq muammolar, transport vositalari, texnologik 
jarayonlar, ish turlari, bino va inshootlar uchun xavfsizlikni taminlash har bir fanning 
mutaxassislik kursida beriladi. 
Mehnat muhofazasining rivojlanishida ulug’ bobokolonlarimiz – Abu Rayhon 
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Zahriddin Muhammad Bobur va rus olimlaridan 
M.V.Lomonosov, 
zamondoshlarimizdan 
N.D.Zolotnitsskiy, 
N.V.Solovyov, 
D.A.Kelbert, 
V.L.Gintillo, 
M.I.Grimitlin, 
M.N.Nabiev, 
T.I.Iskandarov 
va 
boshqalarning hissalari kattadir. 
1992 yilning 8-dekabrida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi 
mamlakatimiz hayotida ulkan siyosiy voqea bo`ldi. Hech bir davlat o`zining Asosiy 
qonunida davlat va jamiyat qurilishining tamoyillarini, fuqaroning huquq va 
erkinliklarini, jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy asoslari hamda strategik yo`nalishlarini 
mustahkamlamasdan turib, demokratik, huquqiy suveren davlat bo`la olmaydi. 
Respublikamiz konstitutsiyasi demokratik, xalqaro miqyosda e`tibor berilgan me`yor 
va talablarga javob beradi deyishga to`la asosimiz bor. 
Ish joylaridagi sharoit mehnat muhofazasiga taalluqli xalqaro standartlar talablariga 
javob bergan holda mehnat xavfsiz va samarali bo`lishi mumkin. 
Bozor iqtisodiyotiga o`tish va ijtimoiy barqarorlikni etarli emasligi ishchilarni ishlash 
bo`yicha huquqlariga, ularning mehnatini muhofazalash, talab darajasidagi ish 
sharoitlarini yaratishga oid muammolarni ko`payishiga sabab bo`ldi. Barcha 

22 
hamdo`stlik mamlakatlaridagi kabi O`zbekistonda ham so`ngi yillarda deyarli 
ko`pchilik xalq xo`jaligi sohalarida mehnat sharoiti yomonlashuvi tendentsiyasi 
kuzatildi. Ishlab chiqarishda yangi tashkil etilayotgan xususiy sektorlarning unumini 
ortishi bu sohadagi ko`rsatkichlarni yanada pasayishiga sabab bo`ldi. Bunday ishlab 
chiqarishda band bo`lgan ishchilar mehnatini muhofazalash, ularga talab darajasida 
mehnat sharoitini yaratish haqida ushbu soha mas`ullari turli sabablarga ko`ra etarlicha 
e`tibor qarata olmayapti deb bo`lmaydi. 
Ularning ayrimlari bu sohada etarli bilim va tajribaga ega bo`lmasa, ayrimlari bu 
haqda umuman tushunchaga ega emas desak mubolag’a bo`lmaydi. CHunki, bunday 
ishlab chiqarish sub`ektlarini chiqarish rahbarlar, ish yurituvchilar, ish boshilarining 
ichida o`rta ma`lumotli, o`rta maxsus ma`lumotli rahbarlar ham etarli. Ba`zan 
mutaxassisliklari ishlab chiqarish yo`nalishiga to`g’ri kelmaydigan xodimlar ham ular 
ichida uchrab turadi. YUqorida aytilgan kamchiliklardan tashqari mutasaddi 
tashkilotlar tomonidan bunday ishlab chiqarish korxonalarining faoliyatlari etarlicha, 
samarali nazorat qilinayapti deyish kiyin. Ishchilarni ishlab chiqarishda hayot faoliyati 
xavfsizligini taminlash bo`yicha asosiy me`yoriy qonunchilik aktlarining qabul 
qilinishi bilan hozirgi vaqtda bu muammolar holat birmuncha ijobiy tomonga 
o`zgarmoqda. 
Xavfsiz mehnat qilish huquqi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 37-
moddasida mustahkamlab qo`yilgan.
Mehnat muhofazasi bo`yicha korxonalardagi, muassasalardagi asosiy qonunchilik 
aktlari O`zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi, fuqarolik kodeksi va mehnatni 
muhofaza qilish to`g’risidagi qonunlari hisoblanadi. 
O`zbekiston Ruspublikasining 1993-yil 6-maydan kuchga kiritilgan Mehnatni 
muhofaza qilish to`g’risidagi Qonuni ishchilar va ish beruvchilar o`rtasidagi mehnatni 
muhofaza qilishga oid munosabatlarni tartibga solishni huquqiy asoslarini belgilaydi. 
O`zbekistonda birinchi marta ish beruvchilar bilan mehnat munosabatlariga 
kirishayotgan jismoniy shaxslarni mehnatini muhofazasi muammolarini aniq echimiga 
bog’liq har xil savollar qonunchilik darajasida ko`rilmoqda. Bu qonunlar ish 
bajaruvchilarga ham ular bilan mehnat munosabatlarida bo`ladigan ishlovchilarga 
ham, hamda ta`lim muassasalarini, ishlab chiqarish amaliyotlarini o`tayotgan o`quvchi 
va talabalarga ham bir xilda ta`sirga egadir. Qonunchilik mehnat munosabatlarida 
bo`lgan barcha ishtirokchilarni, ular hoh jismoniy, hoh huquqiy shaxs bo`lishidan va 
qanday shaklda faoliyat yuritayotganidan qat`iy nazar mehnat muhofazasi talablarini 
so`zsiz bajarilishi shart ekanligiga urg’u beradi. 
Ushbu qonun ish beruvchilar va ishlovchilar munosabatidagi mehnat muhofazasi 
sistemalari rolini aniqlaydi. Agar korxona va tashkilotda mehnat muhofazasi bo`yicha 
xizmat yoki mutaxassis bo`lmasa, ish beruvchi mehnat muhofazasi bo`yicha xizmat 
ko`rsatadigan mutaxassis yoki tashkilot bilan tegishli shartnomani tuzishi shart. Ish 

23 
beruvchi ishlovchilarni mehnat muhofazasi talablari bilan tanishtirishi va har bir ish 
joyida mehnat muhofazasi talablariga mos keladigan sharoitni yaratishi, ish joylarini 
mehnat sharoiti bo`yicha attestatsiyadan o`tkazishga burchlidir. 
Ish beruvchi ishlovchi bilan mehnat shartnomasini tuzishda ishchini o`z hisobidan 
tibbiy ko`rikdan o`tkazishi lozimligi qonunda belgilangan. Ish beruvchi ishchilarni 
faoliyati davomida ham quyidagi hollarda tibbiy ko`rikdan o`tkazish ishlarini tashkil 
etishi shart: 
1. 18 yoshga to`lmaganlar; 
2. 60 yoshga to`lgan erkaklar, 55 yoshga to`lgan ayollar; 
3. nogironlar; 
4. mehnat sharoiti noqulay ishlarda, tungi ishlarda, shuningdek transport harakati bilan 
bog’liq ishlarda band bo`lganlar; 
5. oziq-ovqat sanoatida, savdo va bevosita aholiga xizmat ko`rsatish bilan bog’liq 
bo`lgan boshqa tarmoqlardagi ishlarda band bo`lganlar; 
6. umumta`lim maktablari, maktabgacha tarbiya va boshqa muassasalarning bolalarga 
ta`lim yoki tarbiya berish bilan mashg’ul bo`lgan pedagog va boshqa xodimlari.
Tibbiy ko`riklardan o`tishdan bo`yin tovlashga xodim hakli emas. Tibbiy 
komissiyalarning tekshiruvlar natijasida bergan tavsiyalarini bajarishdan bo`yin 
tovlagan xodimlarni ish beruvchi ishga qo`ymaslikka haqlidir.
Agar ishchining sog’ligi ish sharoitining salbiy ta`sirida yomonlashgan bo`lsa u 
navbatdan tashqari tibbiy ko`rikdan o`tkazishni talab qilishga haqli. 
Tibbiy ko`riklardan o`tkazish qayd etilgan hollarda korxona (ish beruvchi) mablag’i 
hisobiga amalga oshiriladi. 
Ish joylarida to`liq va zararsiz va xavfsiz ish sharoitini yaratish amalda mumkin emas. 
SHu sababli mehnat muhofazasining vazifasi zararli va xavfli ishlab chiqarish 
omillarinining ishlovchilarga zararli ta`sirini eng kam darajaga keltirishga imkon 
beradigan chora-tadbirlarni amalga oshirishdan, ishlovchilarni shikastlanishlarini 
oldini olishdan, yuqori mehnat unumdorligiga erishishga yordam beradigan qulay 
sharoitlarni yaratishdan iborat. 

Download 3,02 Mb.