|
Toshkent moliya instituti statistika
|
| bet | 166/206 | | Sana | 04.01.2024 | | Hajmi | 1,13 Mb. | | #129927 |
Bog'liq 4-Statistika-2004-darslik-X.Shodiev-1Real daromad jamiki pul daromadlari (brutto daromad)dan turli to’lovlar (soliqlar, sotsial sug’urta to’lovlari) chegirib tashlangandan keyin qolgan qismi - sof (netto) pul daromadini baho indeksiga bo’lish yordamida aniqlanadi:
НД ТТ С
TT - transfert to’lovlar evaziga tushgan daromadlar S - soliqlar va turli to’lovlar
J p - bahoning umumiy indeksi.
Real daromad iste’mol tovarlari va xilma-xil xizmatlarda ifodalangan daromad bo’lib, pul daromadining xarid qobiliyatini bildiradi, aholi turmush darajasini umumlashgan holda tavsiflaydi.
Real daromad indeksini hisoblash uchun dastavval umumiy va pirovard daromadlar hajmi aniqlanadi. Buni qo’yidagi shartli raqamlar misolida ko’rib chiqamiz (14.1-jadval).
14.1-jadval Aholining umumiy, pirovard va real daromadalirini hisoblash
tartibi (mln. so’m)
-
t/r
|
Ko’rsatkichlar
|
Bazis davr
|
Joriy davr
|
1.
|
Pul daromadlari
|
100,0
|
109,0
|
|
Shu jumladan:
|
|
|
a) ish haqi
|
84,3
|
97,6
|
b) pensiya, stipendiya, turli nafaqalar
|
10,0
|
10,4
|
v) renta, foiz, foyda va dividendlar
|
0,7
|
1,0
|
2.
|
Shaxsiy yordamchi xo’jalikdan tushgan daromadlar
|
3,8
|
3,5
|
3.
|
Nobozor daromadlar
|
8,2
|
9,0
|
4.
|
Aholining umumiy daromadi (1q+2q+3q)
|
112,0
|
121,5
|
5.
|
Umumiy (nominal) daromaddan chegirib tashlanadigan har xil to’lovlar – ja’mi
|
14,0
|
14,5
|
Shu jumladan:
|
|
|
a) soliqlar va moliya tizimiga to’lanadigan har xil zaruriy to’lovlar
|
6,0
|
6,3
|
b) maishiy xizmatlar uchun to’lovlar
|
8,0
|
8,2
|
6.
|
Real daromad, haqiqiy baholarda (4q-5q)
|
98,0
|
107,0
|
7.
|
O’rtacha baho indeksi (Jp)
|
1,0
|
1,1
|
8.
|
Real daromad taqqoslama baholarda (6q:7q)
|
98,0
|
97,4
|
Real daromad indeksi qo’yidagicha hisoblanadi:
bu erda,
Jрд
РД1 : J
p
РД0
yoki Jрд
РД1 : РД
J р 0
J rd - real daromad indeksi
RD 0 va RD 1 real daromadning bazis va joriy davrlardagi summasi J p - bahoning umumiy indeksi
Misolimizdan:
РД1 : J
p
РД0
107,0 :1,1 1,092:1,1 0,992 yoki 99,2 foiz;
98,0
РД1 : РД
J р 0
107,0 :98,0 0,973:0,98 0,992 yoki 99,2 foiz.
1,1
Demak, real daromad joriy davrda bazis davrga nisbatan 0,8 punktga kamaygan. Shu davr ichida narx esa 10 foizga oshgan. Narx o’zgarmagan yoki pasaygan sharoitda pul daromadi ko’paysa, real daromad ham ko’payadi. Agar pul
Taqsimotning bozor usuli ekvivalentlik tamoyiliga asoslanadi, ya’ni har bir kishining daromadi uning tovarlar va xizmatlar yaratishga qqshgan hissasiga teng bqladi. Bunday daromad bozor daromadi deb yuritiladi. Ammo taqsimotdagi insonparvarlik tamoyildan kelib chiqadigan nobozor daromadi ham bqlib, u ishlab topilmay, balki yordam shaklida muhtojlarga beriladi. Bu tamoyil, birinchidan iqtisodiy imkoniyatlarni, ikkinchidan, nochor aholi muhtojligini hisobga oladi.
daromadi o’zgarmay turib narx oshsa, real daromad pasayadi, narx pasaysa, aksincha ortadi. Pul daromadi va narxlar real daromadga qarama-qarshi yo’nalishda ta’sir etadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini shu ishlab chiqarish omillariga egalik qiluvchi shaxs qoplaydi. Shu sababli barcha daromad ularning qo’lida mujassamlashadi. Aynan shu daromadlar birlamchi daromadlar bo’lib, ular «funktsional» daromadlar deb yuritiladi. Bu daromadlarga quyidagilar kiradi: bozor sektoriga yollangan ishchilarning ish haqi; davlat sektoridagi xizmatchilarning daromadi; yirik kompaniyalar va tadbirkorlar foydasi; kichik mulkdorlar daromadi (foyda, renta, foiz va dividendlar kombinatsiyasi).
Birlamchi daromadlarni aholining ayrim guruhlari miqyosida taqsimlash
«vertikal» daromad tushunchasini keltirib chiqaradi. Bu daromadning «funktsional» daromaddan tub farqi shundaki, uning taqsimotida bevosita davlat qatnashadi. Shu sababali taqsimot natijasida bevosita shu daromadni yaratishga qatnashmagan kishilar (masalan, mehnatga layoqatsizlar yoki ishsizlar) ham daromadga ega bo’ladilar.
Davlat «funktsional» taqsimotdan «vertikal» taqsimotga o’tishni quyidagi usullar yordamida amalga oshiradi: «transfert to’lovlar»ni, ya’ni kam ta’minlangan aholi guruhlariga, nogironlarga, qariyalar va boquvdagi kishilarga hamda ishsizlarga nafaqalarni to’lash; sotsial-muhim bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlarning narxlarini tartibga solib turish; inflyatsiyalni inobatga olgan holda daromadlarni va transfert to’lovlarni indeksatsiya qilib turish; zaruriy minimal ish haqini kuzatib borish; nominal ish haqi o’sishi bilan soliq stavkasi ham oshib boruvchi «progressiv soliq» stavkasini o’rnatib borish.
Taqsimlashning bozor usuli yuzaga keltirgan daromadlardagi tengsizlikni §arb iqtisodchilari Lorents egri chizig’i va Djini koeffitsienti orqali ifodalashadi.
|
| |
