120
ва ҳодисаларни ажратиш каби кўникмаларга эга бўлади. Ҳозирги вақтда руҳий
фаолиятнинг барча тамоийларини ўрганиш тестлари, инсоннинг шахсий ва
умумий кўрсаткичларини аниқлаш усуллари кўп даражада ишлаб чиқилган.
Бундай текширишлар аналитик усулда патопсихология тажрибагоҳларида олиб
борилиб, улар жуда мураккаб ва кўп вақт талаб қилади, шу
билан амалий
психологик текширишларнинг нисбатан содда усуллари кўплаб психологлар
томонидан қўлланилмоқда. Улар фавқулодда вазиятлар ходимларининг
психологик ҳолати ва қутқарув ишларини олиб боришга психологик
тайёргарлигини текшириш учун хилма хил амалий руҳшунослик усулларини
қўлламокдалар ва олинган маълумотларни қайд қиладилар. Шу билан бирга ҳар
бир қутқарувчининг касбий психологик тайёргарлигини ошириш бўйича
экстремал психолог махсус амалий машғулотлар ўтказади.
Мазкур фанни
ўқитишнинг асосий мақсади курсант ва тингловчиларга фавқулодда
вазиятларнинг таснифини, аҳоли ва ҳудудларнинг табиий ва техноген
хусусиятларини тушунтириш, уларда террорчилик ва ҳарбий ҳаракатлар
оқибатида юзага келиши мумкин бўлган фавқулодда вазиятларнинг олдини
олиш ва оқибатларини бартараф этишни
ташкил этишга доир билим ва
кўникмалар ҳосил қилишдан иборат.
Инсоннинг фавқулодда вазиятлар шароитига тушиб қолиши ҳамиша унинг
руҳиятига оғир таъсир қилиниши билан боғлиқ. Тиббий статистика
маълумотларига қараганда, ҳалокатли фавқулодда вазиятлардан сўнг кўпчилик
одамлар оғир руҳий жароҳат олишади ва кейинчалик руҳий тикланиш
(реабилитация)га муҳтож бўлишади. Бундай шароитда улардан фуқаро
муҳофазаси тизимида ўқиш жараёнида олган билим ва малакаларини оқилона ва
тўла қўллай олишларини кутиш қийин. Одамларнинг фавқулодда вазиятлар
чоғида ўзларини тутишларини таҳлил қилиш натижалари руҳиятнинг ўзгариши
кўп ҳолларда тайёргарликдан ўтмаганлар орасида бўлишини кўрсатмоқда.
Демак, фавқулодда вазиятлар инсонни саросимага солиб қўймаслиги учун
уни ушбу вазиятларга тайёрлаш лозим. Бунда аҳолини руҳий тайёрлаш биринчи
ўринда туради. Қўйилган вазифаларни сифатли амалга ошириш учун аҳоли
олдиндан бўлиши мумкин бўлган стресс ҳолатига, уни енгиб ўтишга руҳан тайёр
бўлиши ҳамда стресснинг олдини олиш машқларини ўтказиш лозим. Руҳий
тайёргарлик ўзи нима? Психологик тайёргарликнинг вазифалари. Руҳий
тайёргарлик - бу одамларда руҳан чидамлиликни шакллантириш ёки қўйилган
вазифаларни бажариш, хавфли вазиятларда фидокорона ҳаракат қилиш
қобилиятини кучайтиришдаги хислатларини ҳосил қилиш демакдир.
Руҳий тайёргарликнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:
Аҳолининг турли тоифаларида фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилиш чоғида
юқори руҳий барқарорликни ишлаб чиқиш. Ҳар бир фуқарода фавқулодда
вазиятлар юз берган дамда жабрланганларга ихтиёрий фурсатда ёрдамга
121
келишга шайликни тарбиялаш. Аҳолининг турли тоифаларида содир бўлиши
эҳтимол бўлган барча фавқулодда вазиятлардан муҳофазаланишга ирода ва
малакани тарбиялаш. Фавқулодда вазиятлар
вазирлиги ходимларининг
жабрланувчиларга кўмаклашишга, уларни қутқариб олишга доимий шайлик,
инсонпарварликни шакллантириш. Раҳбарлар таркибида юқори маънавий-руҳий
сифатларни шакллантириш ва аҳолини фавқулодда вазиятлардан муҳофаза
қилишга шайлик ва ўзига бўлган ишончни тарбиялаш. Йирик табиий офатлар ва
техноген ҳалокатлар, уларда кўп сонли аҳолининг жабрланиши, экологик ва
психопатологик оқибатлари билан характерланади.Руҳий жараёнлар руҳий
фаолиятнинг асосини ташкил этади ва фаолиятнинг динамик тасвири
ҳисобланади. Уларсиз билимлар шаклланмайди ва ҳаётий
тажриба
орттирилмайди. Англаш, ҳиссий ва иродавий руҳий жараёнларга ажратилади.
Жаҳон тажрибасида табиий ва техноген ҳодисалар туфайли фавқулодда
вазиятларга тушиб қолган аҳолига психологик жиҳатдан кўмак бериш қуйидаги
йўналишларда амалга оширилаётганлиги кузатилмоқда: жабрланувчиларни
қидириб топиш ва уларни қутқариш; вайрон бўлган, бузилган, ёнғинли, сув
босган, газга, тутунга тўлган объектларда қолган фуқароларни қутқариш;
жабрланганларга биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш ва уларни даволаш
муассаларига эвакуация қилиш.
Турли фалокатлар, ҳалокатлар ва офатларда
инсон психологиясини
барқарор равишда сақлаш “Экстремал психология” фанининг асосий
мақсадларидан биридир. Дарҳақиқат, буларнинг барчаси экстремал психология
соҳасида илмий янгиликлар қилишни, шунингдек фавқулодда вазиятлар
вазирлиги учун ёш мутахассисларни жамоатчилик талабларига мос равишда
тайёрлаш стратегиясини шакллантиришнинг муҳим шартидир. Мамлакатимизда
экстремал психология тарихи ҳали махсус ва кенг қамровли кўриб чиқилмаган
ва бу соҳада ҳали илмий-тадқиқотларни давом эттириш бугунги кундаги долзарб
масаласидир.
