Adaiyotlar ro‘yxati
1.
Baltayeva A.T. Adabiyot darslarida o‘quvchilarni badiiy asar
qahramonlarini tanqidiy baholashga o‘rgatish texnologiyasi. Pedagogika fanlari
bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertasiyasi avtoreferati. – Toshkent, 2020. – 50 b.
2.
Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent, 2017. – 255-b.
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA FANINI
O‘QITISHNING INTERFAOL METODLARI
Ibragimova Nafisa Baxranovna
Samarqand shahar 74-maktab o‘qituvchisi
Annotatsiya
. Ushbu maqola maktabda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun
mo‘ljallangan bo‘lib, unda matematika o‘qitish metodikasi, maqsad va vazifalari,
tamoyillari, ta’lim metodlarining tasnifi, matematika fanlarini o‘qitish jarayonida
o‘qitish metodlari, interfaol metodlar, zamonaviy pedagogik va axborot
81
texnologiyalardan foydalanish, matematikani o‘qitish shakllari, o‘quvchilarni bilim,
ko‘nikma va malakalarini tashxis etish masalalari yoritilgan. Boshqa fanlar bilan
bog‘liqligi, o‘qitish samaradorligini oshirish bo‘yicha fikrlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar
: Boshlang‘ich matematika, matematika o‘qitishning umumta’limiy
maqsadi, matematika o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi, matematika o‘qitishning
amaliy maqsadi, texnik vosita va ko‘rgazmali qurollar, “Fikriy hujum” metodi,
"Yalpi fikriy hujum " metodi, "fikrlarning shiddatli hujumi" metodi, "6x6x6 " metodi,
“Kuzatish metodi”.
Boshlang‘ich matematika kursining vazifasi maktab oldiga qo‘yilgan
o‘quvchilarga fan asoslaridan puxta bilim berishda yangi texnologiyadan foydalanish,
ularga hozirgi zamon ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni berish, turmushga, kasb-hunarga
yo‘naltirish, kasblarni ongli tanlashga o‘rgatish" kabi vazifalarni hal qilishda yordam
berishdan iborat.
Shunday qilib, boshqa har qanday o‘quv predmeti kabi matematika boshlang‘ich
sinflarda matematika o‘qitishning maqsadi quyidagi uch omil bilan belgilanadi:
1.
Matematika o‘qitishning umumta'limiy maqsadi.
2.
Matematika o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi.
3.
Matematika o‘qitishning amaliy maqsadi.
Matematika o‘qitishning umumta'limiy maqsadi o‘z oldiga quyidagi vazifalarni
qo‘yadi:
a)
o‘quvchilarga ma'lum bir dastur asosida matematik bilimlar berish. Bu
bilimlar matematika fani to‘g‘risida o‘quvchilarga yetarli darajada ma'lumot berishi,
ularni matematika fanining yuqori bo‘limlarini o‘rganishga tayyorlashi kerak.
Bundan tashqari, dastur asosida o‘quvchilar o‘qish jarayonida olgan
bilimlarning ishonchli ekanligini tekshira bilishga o‘rganishlari, nazorat qilishning
asosiy metodlarini egallashlari lozim.
b)
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma matematik bilimlarni tarkib toptirish lozim
bo‘ladi;
82
Matematikani o‘rganish o‘quvchilarning o‘z ona tillarida nutq madaniyatini
to‘g‘rishakllantirish, o‘z fikrini aniq, ravshan va lo‘nda qilib bayon eta bilish
malakalarini o‘zlashtirishlariga yordam berishi kerak.
d) o‘quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga
o‘rgatish.
Bunday bilimlar berish orqali esa o‘quvchilarning fazoviy tasavvur qilish
xususiyatlari shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi.
Boshlang‘ich matematika o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi o‘z oldiga quyidagi
vazifalarni qo‘yadi:
a)
o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish.
b)
o‘quvchilarda matematikani o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarni tarbiyalash.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining vazifasi o‘quvchilarda mustaqil mantiqiy
fikrlash
qobiliyatlarini
shakllantirish
bilan
birga
ularda
matematikaning
qonuniyatlarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir.
d) o‘quvchilarda matematik tafakkurni va matematik madaniyatni shakllantirish.
Matematika darslarida o‘rganiladigan ibora, amal belgilari, tushuncha va ular
orasidagi qonuniyatlar o‘quvchilarni atroflicha fikrlashga o‘rgatadi.
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning amaliy maqsadi o‘z oldiga
quyidagi vazifalarni qo‘yadi:
a)
o‘quvchilar matematika darsida olgan bilimlarini kundalik hayotda
uchraydigan elementar masalalarni yechishga tatbiq qila olishga o‘rgatish,
o‘quvchilarda arifmetik amallar bajarish malakalarini shakllantirish va ularni
mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy masalalarni hal qilishga o‘rgatish,
b)
matematika o‘qitishda texnik vosita va ko‘rgazmali qurollardan foydalanish
malakalarini shakllantirish. Bunda asosiy e'tibor o‘quvchilarning jadvallar va
hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalarini tarkib toptirishga qaratilgan.
d) o‘quvchilarni mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga o‘rgatish.
83
O‘quvchilar imkoni boricha mustaqil ravishda qonuniyat munosabatlarini
ochishlari, kuchlari etadigan darajada umumlashtirishlar qilishlari, shuningdek,
og‘zaki va yozma xulosalar qilishga o‘rganishlari kerak.
O‘qitish samaradorligining zaruriy va muhim sharti o‘quvchilarning
o‘rganilayotgan materialni o‘zlashtirishlari ustidan nazoratdir. Didaktikada uni
amalga oshirishning turli shakllari ishlab chiqilgan. Bu o‘quvchilardan og‘zaki
so‘rash; nazorat ishlari va mustaqil ishlar; uy vazifalarini tekshirish, testlar, texnik
vositalar yordamida sinash kabi usullardir. Didaktikada dars turiga, o‘quvchilarning
yosh xususiyatlariga va h.k. bog‘liq ravishda nazoratning u yoki bu shaklidan
foydalanishning maqsadga muvofiqligi masalalari, shuningdek, nazoratni amalga
oshirish metodikasi yetarlicha chuqur ishlab chiqilgan.
Boshlang‘ich maktabda matematika o‘qitish metodikasida mustaqil va nazorat
ishlari, o‘quvchilardan individual yozma so‘rov o‘tkazishning samarali vositalari
yaratilgan. Ba'zi didaktik materiallar dasturning chegaralangan doiradagi
masalalarining o‘zlashtirilishini reyting tizimida nazorat qilish uchun, boshqalari
boshlang‘ich maktab matematika kursining barcha asosiy mavzularini nazorat qilish
uchun mo‘ljallangan. Ayrim didaktik materiallarda (ayniqsa, kam komplektli maktab
uchun mo‘ljallangan) o‘qitish xarakteridagi materiallar, boshqalarida esa nazoratni
amalga oshirish uchun materiallar ko‘proqdir.
Boshlang‘ich maktab matematikasida barcha didaktik materiallar uchun umumiy
topshiriqlarning murakkabligi bo‘yicha tabaqalashtirilishidir. Bu materiallar
tuzuvchilarning g‘oyasiga ko‘ra ma'lum mavzu bo‘yicha topshiriqning biror usulini
bajarishi o‘quvchining bu mavzuni faqat o‘zlashtirganligi haqidagina emas, balki uni
to‘la aniqlangan darajada o‘zlashtirganligi haqida ham guvohlik beradi.
Amaliyotda o‘qituvchilar ko‘pincha biror topshiriqning usullarini biri
boshqalaridan soddaroq yoki murakkabroq deb aytadilar. Bundan tashqari, didaktik
materiallar qanchalik san'atkorona tuzilgan bo‘lmasin, ularning mazmuni va
tuzilishida qanchalik sermahsul va chuqur g‘oyalar amalga oshirilmasin, ular baribir
barcha metodik vazifalarni tezda hal etishga qodir emas, chunki hech qanday
84
o‘rgatuvchi mashina o‘qituvchining intuisiyasini, ya'ni hissiyotini almashtira
olmaydi.
Shunday qilib, didaktik materiallarni o‘quvchilarning o‘quv materialini
o‘zlashtirish darajasini nazorat usullaridan biri sifatida qarash lozim. Shu bilan birga
muayyan usul mazkur sinf, mazkur o‘qituvchi uchun eng yaxshi usul bo‘lmasligi ham
mumkin. Shu sababli didaktik materiallar o‘qituvchini o‘quvchilarning bilimlarni
o‘zlashtirish darajasini aniqlash imkonini beradigan individual tekshirish uchun
nazorat turlarini tuzishdan xalos eta olmaydi. Bu umummetodikaning asosiy
vazifalaridan biridir.
O‘quvchilarni matematika kursini o‘rganishga tayyorlash.
I-IV sinflarda matematika o‘qitishning asosiy vazifasi bo‘lgan ta'lim-tarbiyaviy
vazifalarni hal qilishda ulardagi matematika kursi bo‘yicha qanday darajada
tayyorgarligi borligiga bog‘liq
Shuning uchun 1-sinfga kelganlarning bilimlarini aniqlash, sinf o‘quvchilarining
bilimlarini tenglashtirish, ya'ni past bilimga ega bo‘lgan o‘quvchilarning bilimlarini
yaxshi biladigan o‘quvchilarga yetkazib olish vazifasi turadi. O‘qituvchi quyidagi
tartibda o‘quvchilar bilimini maxsus daftarga hisobga olib boradi:
1.
Nechagacha sanashni biladi?
2.
Nechagacha sonlarni qo‘shishni biladi?
3.
Nechagacha sonlarni ayirishni biladi?.
4.
>, <, = belgilarini ishlata oladimi?
5.
Noma'lumlar bilan berilgan qo‘shish va ayirishda bu noma'lumlarni topa
oladimi?
6.
Qaysi figuralarning nomlarini biladi va chiza oladi?
7.
Nechagacha sonlarni yoza oladi?
8.
O‘ngga, chapga, kam, ko‘p, og‘ir, engil, teng kabilarni farqlay oladimi?
9.
Pul, narx, soat, minut, uzunlik, og‘irlik o‘lchov birliklari bilan muomala qila
oladimi?
85
Bolalarni o‘qitishga tayyorlashda asosiy ish metodi tahlil, sintez, taqqoslash,
umumlashtirish, tabaqalashtirish kabi aqliy operasiyalarni bajarish malakalarini
shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Bunday ishlar o‘quvchilarnig og‘zaki va
yozma nutqlarini rivojlantirishga katta yordam beradi, matematik bilimlarni
o‘zlashtirishga qiziqishi kuchaya boradi.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o‘quvchilaming o‘quv va
ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta'lim-tarbiya jarayonining samaradorligini
kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash borasida katta tajriba to‘plangan
bo‘lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan
yuritiladi. Quyida amaliyotida foydalaniladigan interfaol metodlardan bir
nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish borasida so‘z yuritamiz.
| 