12
Integratsiyaning turli darajalari ajratiladi: boshlang‘ich – tabiat haqidagi
elementar
bilimlarni birlashtirish; oraliq – fanlar bo‘limlarini bo‘lish integratsiyasi;
yakuniy - tabiatshunoslikni o‘rganish bilan bog‘liq bo‘lgan ta'limning oxirgi bosqichi
integratsiyasi. Shu bilan birga, tabiiy-ilmiy ta'limni to‘liqroq va kengroq
integratsiyalash
imkoniyati
ham
inkor
etilmaydi.
Tabiat yoki predmet haqidagi eng oddiy bilimlarni hosil qiluvchi bog‘liqlikning eng
soddasi ma'lum bir joy yoki tushuncha bilan chegaralangan lokal tasavvurdir. Bu
bog‘liqlik boshqa bilimlarga nisbatan ajralgan, shuning
uchun eng oddiy aqliy
faoliyatni ta'minlaydi. Bu kichik maktab yoshiga xos. Biror bir tizimga tegishli bo‘lgan
tasavvurlar eng sodda tizimli tasavvurlardir. Ular biror bir mavzu, predmet yoki
hodisani o‘rganishi asosida hosil bo‘ladi. Biror bir predmetni bilish, yangi dalil va
tushunchalarning tanlanishi ularni bir bilimlar bilan
taqqoslanishi orqala amalga
oshiriladi. Bilimlarning eng oddiy umumlashtirishi sodir bo‘ladi, lekin olingan bilim
hamma unga yaqin bo‘lgan bilimlar bilan bog‘lansa ayni muddao bo‘lar edi. Bunda
o‘quvchilarning tahlil qilish va umumlashtirish faoliyatlari vujudga keladi. Tizim
ichidagi tasavvurlar o‘quvchilarning butun bir fanlar tizimini bilishini ta'minlaydi
(fizikaviy, kimyoviy, biologik, bilimlar tizimi), o‘rganilayotgan fan doirasida
bilimlardan keng foydalanish kuzatiladi. Tizim ichidagi tasavvurlar, vaqt, muhit, son
bog‘lanishlarini aks ettiradi. Predmetlararo tasavvurlar aqliy faoliyatning eng yuqori
pog‘onasi hisoblanadi. Ular bilimlarning turli
tizimlarini birlashtiradi, hodisa yoki
jarayonning xilma-xilligini bilish imkoniyatini beradi. Shu bilimlar asosida umumiy
tushunchalar kelib chiqadi. Tizimlararo tasavvurlarning shakllanishi, ularni
bilimlardan
foydalanishga, ularni bir-biriga bo‘ysundirishga, bilimlar chegarasidagi
bo‘shliqlarni chegaralashga imkon beradi.
Bayon qilingan psixologik dalillar yordamida boshlang‘ich, to‘liqsiz o‘rta va
o‘rta maktab ta'limini integratsiyalashning asosiy xususiyatlarini aniqlash mumkin.
S.P.Baranov, L.R.Bolotin, V.A.Slasteninning “Pedagogika” kitobida darslarda
qo‘llanadigan fanlararo bog‘lanish ko‘rsatiladi, lekin integratsiyalashgan ta'lim
muammolari aks etmagan.
13
Olimlar fikrlaridan shunday xulosaga kelish mumkinki, integratsiya differensiya
jarayonlari bilan birgalikda fanlarni yaqinlashtirish va bog‘lash jarayoni bo‘lib, yangi,
butun, yaxlit bo‘limlar yaratishga yordam beruvchi, fanlararo aloqalarni amalga
oshiruvchi yuqori ko‘rinishdir. O‘quv predmetlari orasida
integratsiya predmetlar
tizimini inkor etmaydi va integratsiya tizimini takomillashtirish, kamchiliklarni
bartaraf etish yo‘li bo‘lib, predmetlar orasidagi aloqalar va bog‘liqliklarni
chuqurlashtirishga qaratilgan bunday yondashuv-differensiya va integratsiya orasidagi
munosabatlarni tushunishga tayanadi.
Pedagogikaning maqsadi bir hil maqsad vazifalarga ega bo‘lgan turli fanlarning
element va qismlarini bir butunga birlashtirishga yo‘naltirilgan integratsiyani amalga
oshirishda o‘qituvchilarga yordam berishdir. Ko‘p yillik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki,
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari, keyinchalik esa bitiruvchilar u yoki bu fanlarni
o‘rganib, boshqa fanlarni o‘rganishga qiynaladi,
ularda mustaqil fikrlash, olingan
bilimlarga o‘xshash yoki yangi vaziyatlarga ko‘chira bilish ko‘nikmalari yetishmaydi.
Bularning hammasi dars jarayonida turli fanlar bo‘yicha mashg‘ulotlarning o‘zaro
kelishmovchiligi tufayli sodir bo‘lmoqda. Bu holatda integratsiya bir predmet bo‘yicha
bilimlarni ikkinchisiga ko‘chirish va faoliyatning almashinishi emas, balki zamonaviy
fanlar integratsiyasi yo‘nalishlarini aks ettiruvchi yangi didaktik ekvivalentlarni
yaratish jarayonidir. Qator olimlar maktab ta'limini integratsiyalashning muhimligiga
e'tibor qaratsa, ba'zilari integratsiya darsni samarali tashkil qilish vositasi, predmetlar
aloqalarini yangi pog‘onalarga ko‘tarish shakli, deb hisoblaydi. Demak, integratsiya -
o‘quvchining turli fanlar bo‘yicha kuzatishlari va xulosalarini tasdiqlab yoki
chuqurlashtirib beruvchi yangi dalillarni topib berish manbaidir. Ular faoliyatning turli
shakllarini almashib turishi orqali o‘quvchilarning charchashi va asabiylashishini
oldini oladi.
