|
TABIIY TOSH ASHYOLARININGBog'liq Pardozbop qurilish ashyolari. Qisimov E. 2005TABIIY TOSH ASHYOLARINING
ASOSIY XOSSALARI
Zichligi yuqori bo‘lgan yaxlit tabiiy tosh ashyolarining (granit, diabaz, marmar va boshqalar) zichligi
2500—3100 kg/m
3
ga teng bo‘lsa, g‘ovak ashyolarni (trepel, bo‘r va chig‘anoq ohaktosh, pemza tuf) zichligi
500-1700 kg/m
3
ga teng.
Qurilishbop tosh ashyolarining issiqlik o‘tkazuvchanligi ularning zichligiga bog‘liq. Og‘ir tosh
ashyolarining issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti 2,5—3,0, g‘ovakli va serg‘ovak ashyolarning issiqlik
o‘tkazuvchanlik koeffitsienti esa 0,2—0,6 Vt/m
grad gacha bo‘lishi mumkin. Tosh ashyolarining erish
harorati ularning tarkibiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Monomineral jinslarning erish harorati nihoyatda yuqori
bo‘ladi. Masalan, kvarsning erish harorati — 1710°C, marmarniki — 1810°C, dolomitniki — 1710°C ga teng.
Tarkibida dala shpati, temir oksidi va ishqorlar bo‘lgan ko‘p mineralli jinslarning erish harorati esa kamroq
bo‘ladi. Masalan, granit — 1450°C, diabaz — 1350°C tarkibida temir birikmalari bo‘lgan tuproq — 1200°C
da eriydi.
Elektr o‘tkazuvchanlik xususiyati tosh ashyolari zichligiga va suv shimuvchanligiga bog‘liq. Tabiiy
toshlardan dielektrik ashyolar sifatida, asosan marmar va slaneslar ishlatiladi.
Tosh ashyolarning mustahkamligiga va ularning qayta ishlanish darajasiga qarab Moos shkalasi bo‘yicha
qattiqligi aniqlanadi.
Pardozbop tog‘ jinslarini tanlashda ularning tashqi ko‘rinishidagi belgilari yozib boriladi.
1. Jinsning shakli, undagi qatlamlarning yo‘nalishi, darz yoki yoriqlarning soni va kattaligi.
2. Cho‘kindi tog‘ jinslarining mineralogik tarkibi va ulardagi tabiiy sementning xususiyati. Tosh
tarkibidagi tabiiy sementning xususiyatini aniqlash uchun jins avvalo sinaladi. Agar jins mustahkam va
chidamli bo‘lsa, undagi bog‘lovchi tabiiy sement, qum, tuproq; mustahkamligi kichik bo‘lsa loyli sement
bo‘ladi.
3. Rangi va o‘zaro ichki bog‘lanishi; jinsni quruq holatida ikkiga bo‘lib aniqlanadi.
4. Jinslardagi mineral donalarning kattaligi, ularning o‘zaro joylashishi va qanday holatda birikkanligi.
5. Jinslardagi minerallarning tiniqligi, mikrodarzlarning miqdori (bunda jinsning yemirilish darajasi
aniqlanadi.). Tajribaxonada sinash ishlarining hajmi va toshlarni ishlatishga yaroqli-yaroqsiz ekanligi yuqorida
keltirilgan shartlar aniqlangandan keyingina topiladi.
Tajribaxona sharoitida, asosan tog‘ jinslarining rangi, bir jinsliligi va yaltiroqligi kabi xossalari yordamida
uni tashkil etgan minerallar turi aniqlanadi. Tog‘ jinsida karbonatlar guruhiga mansub minerallarning bor-
yo‘qligi xlorid kislotaning 10% li eritmasi yordamida aniqlanadi. Eritma tomizilganda kalsiy karbonatli jins
qaynaydi, ya’ni karbonat angidrid ajralib chiqadi. So‘ngra jinsning endigina sindirilgan joyini ko‘zdan
kechirib, uning tuzilishi va tasviri o‘rganiladi. Tog‘ jinslarining qaysi turga mansubligi va fizik-mexanik
xossalari uning qanday sharoitda vujudga kelganligiga bog‘liq. Tog‘ jinslari har xil xususiyatlarga ega. Tosh
ashyolarning eng zarur xossalari to‘g‘risida quyida qisqacha ma’lumot berilgan.
|
| |
