Gazlamashunoslik kopi p65

68
To‘qimachilik tola va iðlarining namlikni o‘ziga yutishi sorbsiya deyiladi.
Sorbsiya ikki xil bo‘ladi.
Adsorbsiya – to‘qimachilik tola va iðlarining yuza qatlamida namlikning
yutilishi.
Absorbsiya – to‘qimachilik tola va iðlari butun hajmi bo‘yicha namlikni
yutishi.
Sorbsiya jarayonida to‘qimachilik tola va iðlari yutgan namlikning barchasi
desorbsiya jarayonida chiqib ketmaydi. Chunki, namlikning bir qismi tola
va ið moddalarining molekulalari orasiga joylashib oladi. Natijada, gisterezis
halqasi hosil bo‘ladi.
Adsorbsiya holatida molekulalararo o‘zaro ta’sir kuchlari o‘zgarmaydi.
Adsorbsiya jarayonidagi suv bug‘larining miqdori juda ko‘p omillarga,
ya’ni tola va ið turi, tarkibi, bosim, harorat, havoning nisbiy namligi va
boshqalarga bog‘liq.
Namlik adsorbsiyasi juda tez kechadi.
Diffuzion jarayonda suv bug‘lari molekulalarining tola va iðlar
molekulalariaro bo‘shliqlariga joylashishi (adsorbsiya) sekin kechadi va
muvozanat namlikka uzoq muddat (bir necha soat)da erishiladi.
Kapillar kondensatsiya jarayoni tola kapillari devorlarida suv
bug‘larining kamayishiga bog‘liq bo‘lib, tola kapillarlari sirtlarini ho‘llaganda
sodir bo‘ladi. Bu jarayon yuqori nisbiy namlikda uzoq muddat (bir necha
soatgacha) davom etadi.
To‘qimachilik tola va iðlari suv yoki suv bug‘larini yutishi natijasida
ularning fizik-mexanik xossalari o‘zgaradi, natijada material massasi,
mustahkamligi va boshqa xususiyatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Quyi haroratdagi havoda suv bug‘larining tarkibi qanchalik yuqori bo‘lsa,
material o‘ziga shuncha ko‘p namlik yutadi. Doimiy haroratda material muvozanat
namligining havoning nisbiy namligiga bog‘liqligi izotermik yutilish deyiladi.
29-rasmda turli to‘qimachilik tolalarida suv bug‘larining izotermik
yutilishi (t=25
0
C da) ko‘rsatilgan, absissa o‘qlari bo‘yicha havoning nisbiy
namligi belgilanadi.
100
n
P
P
ϕ
⋅
=
(46)
bu yerda: P – suv bug‘larining mutlaq bosimi, kgk/sm
2
; P
n
– to‘yingan
suv bug‘lari bo‘lib, ordinata o‘qi bo‘yicha muvozanat namlik, %da beriladi.
Tolalar yutish imkoniyatining farqlanishi havo nisbiy namligining
hamma oralig‘ida saqlanadi. Jun, iðak, sellulozali tolalar – paxta, zig‘ir,
jut o‘ziga suv bug‘larini tez yutadi. Sintetik tolalar, jumladan, poliefir,
polixlorvinil, poliakrilonitrillar namlikni kam miqdorda yutadi.
Tola va iðlarning sorbsiya imkoniyati makromolekulalarning joyla-
shishiga, zichligiga va g‘ovakligiga ta’sir etadi. Agar tolaning ichki yuzasidagi
g‘ovaklik yuzasining yig‘indisi qanchalik katta bo‘lsa, yutish imkoniyati
shunchalik yuqori bo‘ladi.

69
29-rasm. Tabiiy (a) va kimyoviy (b) tolalarda suv
bug‘larining izotermik yutilishi:
a–tabiiy tola: 1–toshpaxta; 2–paxta; 3–iðak; 4–zig‘ir; 5–jut;
6 –ingichka jun; b–kimyoviy tola: 7–xlorin; 8–trilen-lavsan;
9–orlon-nitron; 10–neylon; 11–atsetat; 12–viskoza.
b
a
Suv molekulalari polimer molekulalari bo‘shlig‘iga yutilishi natijasi-
da, molekulalar orasidagi bog‘lanishni susaytiradi, tola va iðlarning
mexanik va boshqa xususiyatlariga ta’sir etadi.
Namlikning yutilishi natijasida tola shishadi, viskoza tolasining
ko‘ndalang kesimi yuzi 40–65 %, junniki esa 20–30 % oshadi. Tolalarning
yuza qatlamidagi yutilishi (adsorbsiya) unchalik katta emas, 1–4%ni tashkil
etadi. Sintetik tolalar katta bo‘lmagan yutilishga ega. Bular tolalarning kelib
chiqishi, qo‘llanilishi va qayta ishlanishida hisobga olib boriladi. 10-jadvalda
to‘qimachilik tola va iðlarning gigroskopik xususiyatlari ko‘rsatilgan.
10-jadval
Havoning turli nisbiy namligida tola va iðlarning
muvozanat namligi
Paxta
Iðak
Jun
Viskoza
Jut
Shishasimon,
polivinil-
xloridli,
poliðropilenli
Tola va ið
Muvozanat
namlik, foizda
Tola va ið
Muvozanat namlik,
foizda
Polietilenli
Xlorinli
Lavsan
Nitron
ið
tola
Anid
Kapron
Uchlanma atsetat
7–8 18–20
10,5 37–39
13–16 38–40
12,8–13,8 27–33
13 35–36
0 0
ϕ
=65
ϕ
=95
ϕ
=65
ϕ
=95
0,01 0,12
0,2–0,3 0,7–0,9
0,4–0,5 0,5–0,7
0,8–1,00 1,5–1,6
1,6 3,2–4,0
3,4–3,8 5,8–6,1
3,5–4,5 7–8
4,5–5,2 10–11,6

70
Agar harorat 25
0
C va havoning nisbiy namligi 100% atrofida bo‘lsa,
tolalar namligi quyidagicha bo‘ladi: paxta 18–20%, zig‘ir 19–21%, jut 35–
36%, iðak 37–39%, jun 38–40%, viskoza 35–40%, neylon 8 – 9% va hokazo.
Harorat muvonazatga ta’sir etadi: harorat ortishi bilan muvozanat
namlik darajasi kamayadi, natijada suv bug‘larining chiqishi ortadi. Prof.
T.B.Spikmen va K.A.Kuperlar ingichka jun uchun izoterma va izobara
sorbsiyalarning bir-biriga yaqinligini ko‘rsatib berganlar (30-rasm).
Iðlarning sorbsiya va desorbsiyali o‘zgarish egri chiziqlari, vaqt davomida
namlikning o‘zgarib borishini ko‘rsatib beradi. Natijada, bu namlikning
yutilishi va atrof-muhitga chiqarilish xususiyatini namoyon etadi.
Sorbsiya va desorbsiya jarayonlari uzoq davom etadi (31-rasm), shu
sababli, muvozanatga yaqinlashgan sari jarayon tezligi sekinlashib boradi.
Agar tola qatlami yo‘g‘on bo‘lsa, namlikning muvozanat holati sekin
amalga oshadi.
Suv bug‘larining sorbsiyali (adsorbsiyali) izotermasining o‘zga-rishidagi
egri chiziqlarini yozish uchun S. Brunauer, N. Emmet va E. Teller
tenglamalaridan foydalaniladi:
V = V
m
CP/[P
0
–P )+(C–1)P/P
0
] (47)
bu yerda: V – yig‘ilgan namlik
hajmi; V
m
– adsorbsiyali namlik ha-
jmining oraliq qiymati; C – o‘zgarmas
adsorbsiyasi (sorbsiya issiqligiga, mut-
laq harorat va boshqa ko‘rsatkichlarga
bog‘liq); P – bug‘ bosimi; P
0
–
belgilangan haroratda yutilgan bug‘
bosimi.
31-rasm. Suv bug‘larining
sorbsiyali va desorbsiyali
o‘zgarishidagi egri chizig‘i:
1, 1
1
–viskoza iði; 2, 2
1
–iðak.
30-rasm. Ingichka tolali jun uchun suv bug‘lari sorbsiyasining egri chizig‘i:
a – turli harorat uchun izotermalar;
b – havoning turli nisbiy namligi uchun izobaralar.
b
a

71
(47) tenglamadan C ni topish uchun quyidagi formulani keltirib
chiqaramiz:
0
0
1
1
(
)

Download 6,51 Mb.