2.2.Inklyuziv ta’limning huquqiy-me’yoriy asoslari
Inklyuziv ta’lim alohida yordamga muxtoj bolalami m e’yorda rivojlanishdagi
bolalar biltn teng xuquqlilik asosida ta’lim
- tarbiya olishlarini ta’minlaydi.
Shuning udiun ham ahamiyatlidir.
BMT tomanidan 1948 yilda qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon
Deklaratsi>asi”da “T a’lim olish har bir insonning asosiy va ajralmas huquqi” ekanligi
alohida e’tiiof etilgan.
38
"Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi” barcha insonlaming huquq va
crkinliklarini kafolatlar ekan, bu Deklaratsiyaning barcha bandlari maxsus ehtiyojli
insonlarga ham tegishliligi aniqlandi.
Nogiron shaxslaming huquqlarini yanada mustahkamlash va kafolatlash maqsadida
BMT 1975 yilda “Nogiron shaxslar huquqlari to 'g ‘risida’'gi Deklaratsiyani qabul
qildi.
Mazkur Deklaratsiyada ta'kidlanishicha: “Nogironlar shaxsiyatini hurmat
qilish huquqi ularda tug'ilishi bilan mavjud bo'ladi. Nogironlikning kelib chiqishi,
tabiati va jiddiylik darajasidan qat’iy nazar, fuqaro o 'z yoshidagi tengdoshlari bilan
bir xil huquqlarga egadirlarkim, shu bilan birga ular mumkin qadar to'laqonli yaxshi
hayot kechirish huquqiga ham ega” (“Nogiron shaxslar huquqlari to'g'risida”gi
Deklaratsiya, 3-modda).
Xuddi shunday bolalami huquqlarini muxofaza qilish maqsadida BMT 1989 yilda
“Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvenitsiya”ni qabul qildi. “Bolalar huquqlari
to'g'risidagi Konvensiya” bolalaming huquqlarini hamma joyda himoyalash
maqsadida ishlab chiqilgan inson huquqlari borasidagi halqaro shartnoma
hisoblanadi. U qariyb butun jahon mamlakatlari tomonidan ratifikatsiya qilingan.
Konvensiyani ratifikatsiya qilgan 191 mamlakat ko'ngilli tarzda zimmalariga
“Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya" qoidalarini m a’muriy qonunchilik, sud
va boshqa chora-tadbirlar yordamida hayotga tatbiq etish majburiyatini oldilar.
“Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya” kompleks va ko'p qirrali xaraktcrda
bo'lib, bu barcha bolalar uchun inson huquqlarining fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy va madaniy singari jabhalami ta'min etadigan yagona Konvensiyadir.
Bu konvensiya qat’iy faoliyat ko'rsatadi. Barcha hukumatlami hamma bolalaming
huquqlarini himoya etish uchun sa’y
-
harakatlar qabul etishga chaqiradi.
Shuningdek, bu Konvensiya yaxlitdir, chunki unda ta’kidlanishicha, barcha huquqlar
muhim, mushtarak, bir-birlariga bog'liq va tengdir. “Bolalar huquqlari to'g'risidagi
Konvenitsiya”
barcha
bolalaming
huquqlarini
himoya
qiladi.
Mazkur
Konvensiyaning 2-moddasida “Bolalar, ularning ota-onalari, boquvchilarining irqlari,
terisining rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy va boshqa e’tiqodi, milliy, etnik yoki ijtimoiy
kelib chiqishi, moddiy ahvoli, sog'lig'i, qanday holatda tug'ilganliklari va boshqa
holatlaridan qat’iy nazar kamsitishlarga mahkum etilmasiligi kerak”-deb qat’iy
belgilangan35. Demak, bu Konvensiyadagi barcha huquqlar maxsus yordamga muhtoj
bolalar uchun ham tegishli bo'lib, ularga barcha bolalar qatori teng munosabatda
bo'lish kafolatlanadi. Shunday ekan, “Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya”
maxsus ehtiyojli bolalaming ta’lim olish huquqini ham kafolatlaydi. Aynan 28-
modda “Ta’lim insonning siyosiy huquqi”, deb nomlangan bo'lib. unda ishtirokchi
davlatlar barcha bolalaming ilm olish huquqini e’tirof etadilar, hamda ana shu
huquqni teng imkoniyatlar asosida amalga oshirishga asta
-
sekin erishish
maqsadida, bepul va majburiy boshlang'ich ta’limni joriy etadilar,-deyilgan. Ushbu
modda maxsus ehtiyojli bolalaming ham ta'lim olishlarini, ular uchun ham ta’limning
majburiy ekanligini ko'rsatib turibdi. “Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya”
maxsus ehtiyojli bolalaming ham barcha huquqlarini kafolatlar ekan, “barcha
15 Shomaxmudova R. Maxsus va iklyuziv ta’lim. - Toshkent, 2012. -123.b.
39
huquqlar barcha
bolalarga” tamoyili e ’tirof etilishi ma’lum bo'ldi. Shuningdek,
“Bolalar huquqlari to‘g ‘risidagi Konvensiya”ning 23-bandida maxsus ehtiyojli
bolalaming ta’lim - tarbiyasi xususida qisqa va aniq qilib quyidagicha ta’kidlangan:
“Nogiron bolaning maxsus ehtiyojlarini aniqlab, uning ijtimoiy hayotga qo'shilishi va
shaxs sifatida rivojlana olishiga yetaklovchi vosita hisoblangan ta’lim olishga har
tomonlama yordam berilishi lozim”. Bu qoidadan shu narsa ayon boiadiki, maxsus
ehtiyojli bolalar ham jamiyat hayotida to'liq ishtirok etishi, madaniyatga hamohang
bo'lib o'sisAi, uning boyliklaridan, go'zalligidan bahra olib jamiyatning rivojiga hissa
qo'shishlarhing ahamiyati juda kattadir. Mana shunday imkoniyatlardan foydalanish
va joriy etishda maxsus ta’lim muassasalarining ta ’lim tizimi va mazmuni talabga
javob berriaydi. Shuning uchun ham insonparvarlik nuqtai nazaridan jahondagi
ko'plab masnlakatlar maxsus-segregatsion ta’lim tizimini inkor eta boshladi.
Buning natjasida esa 1990 yilda Tailandda o'ta muhim Umumjahon Konferensiyasi
bo'lib o 'td i Bu konferensiyada “Ta’lim hamma uchun ” Umumjahon Deklaratsiyasi
qabul qilinii. “Ta’lim hamma uchun” Umumjahon Deklaratsiyasini dunyoning 155ta
davlat hukimatlari va 150dan ortiq nodavlat tashkilotlari qabul qildilar. “Ta’lim
hamma uchun ” Umumjahon Deklaratsiyasi har bir bolaning to'laqonli va mukammal
ta’lim olishini kafolatladi.
Ushbu Deldaratsiyada quyidagicha bayonot kabul qilingan: “Maktablar bolalaming
imkoniyatija qarab emas, ish sifati va maktab ta’limiga javob berishi bilan
xarakterlamdi. Ular quyidagilardan iborat:
-har bir bolining huquqi ommaviy maktabda ta’lim - tarbiya olishni talab etadi;
-o'qitishnirg metod va metodikalari bolaning nuqsoniga qarab tanlanadi;
-maktabda to'laligicha korreksion pedagogik yordam tashkil etiladi;
-bolalar to 'f‘risidagi qaror kompleks tarzda qabul qilinadi;
-bolaning far bir shaxsiy huquqi kafolatlanadi;
-maktabda htegratsiya tamoyiliga o'quv rejaning asosi sifatida qaraladi;
-inklyuziv naktablaming moddiy ta’minoti yaxshilanadi”.
“Ta’lim himma uchun ” maqsadlarini amalga oshirish va maxsus yordamga muhtoj
bolalaming to'laqonli mukammal
ta’lim olishlarini ta’minlash maqsadida 1994
yilning 7-Ю iyun kunlarida Ispaniya davlatining va YuNYeSKOning yordamida
Salamanka shahri (Ispaniya)da ikkinchi yirik Umumjahon Konferensiyasi bo'lib
o'tganligi aniqlandi. Mazkur Konferensiya “Salamanka Deklaratsiyasi va Eshitishda
nuqsoni bolganbolalar ta’limining kelgusida ijrosini ta’minlash Ramkasi” deb atalib,
shu yili “Silamanka bayonoti va ish faoliyat Rejasi” nomi bilan uning ish mazmuni
nashr etildi Bu hujjatda huquqlar bo'yicha bayonotlar mazmunlarini yorituvchi
fikrlar baycn etilgan. Salamanka bayonoti va ish faoliyati Rejasining asosiy yetakchi
tamoyili sbundan iboratki, maktablar barcha bolalami, ulaming jismoniy, aqliy,
ijtimoiy, hksiy, tili va boshqa xususiyatlandan qat’iy nazar o'qishga qabul qilishlari
lozim. M a^u r hujjatda ta’kidlanishicha:
“Har bir bda ta’lim olish va o'ziga muvofiq darajada bilimga erishish xuquqiga ega:
•
Ta’lin tizimi va ta ’limiy dasturlar turli xil xususiyat va ehtiyojlami hisobga
olgan holda tuzilib, shu ishga yo'naltirilsin. Maxsus yordamga muhtoj bolalar uchun
oddiy mak&blarga borish imkoniyati yaratilsin;
40
•
Maxsus yordamga muhtoj bolalar bilan ishlash oddiy maktablaming ish
faoliyati doirasiga kirar ekan, bu jarayon quyidagi maqsadlarga erishishning eng
samarali vositasi bo‘la oladi:
|
