2005 yilning 19 sentabr kuni XTVning 234-sonIi buyrug‘i bilan «Imkoniyati
cheklangan bolalalar va o'smirlar uchun inklyuziv ta'lim to‘g‘risida muvaqqat
Nizom»i tasdiqlandi. Ushbu Nizomda inklyuziv ta’lim tizimining maqsad,
vazifalari belgilab beriigan.
“Imkoniyati cheklangan bolalar va o ‘smrlar uchun nklyuziv ta'lim muvaqqat Nizom”
asosida Respublikamizda
inklyuziv ta’lim tizimining huquqiy-ijtimoiy asoslari
yaratildi, nizomning 4 - bandida inklyuziv ta’lim tizimida o'quv tarbiya jarayonini
tashkil etishning quyidagi masalalari qayd etilgan:
4.1. Inklyuziv ta’limni tashkil etilgan barcha umumta’lim maktablarida
imkoniyati cheklangan bolalar va usmirlarga nisbatan do'stona munosabat
ruhi shakllanadi.
4.2. Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktablarida Davlat
Ta’lim standartlariga ilova sifatida imkoniyati cheklanganbolalar va usmirlar
uchun korreksion dasturlar ham inobatga olinadi, maxsus korreksion ishlami
amalga oshirish uchun shart -
sharoitlar yaratiladi(maxsus jixozlangan
korreksiya xonasi, maxsus infrastruktura).
4.3. Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktablarida
tayyorlov guruh va birinchi sinflarida 35 daqiqa va boshqa sinflarda 45
daqiqadan darslar olib boriladi.
4.4. Imkoniyati cheklangan bolalar va usmirlar bilimlari ulaming shaxsiy
xususiyatlari va qobiliyatlariga asoslangan holda belgilangan tartibda
baholanadi.
4.5. T a’lim jarayonida zamonaviy umumdidaktik tamoyillar bilan bir qatorda
maxsus tamoyillar ham e’tiborga olinadi.
4.6. Korreksion ta’lim o'quvchilaming extiyojlariga ko'ra tabaqalashtirilgan
xolda tashkil etiladi.
4.7.
Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktabiga
o'quvchilar ota - onalaming arizasi hamda “Tibbiy - psixologo - pedagogik
komissiya”Iari xulosalariasosida qabul qilinadi va ta’lim muassasalari
rahbarlari bo'yrug'i bilan tasdiqlanadi.
4.8. Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktabidagi
sinflarida integratsiya qilingan o'quvchilar soni 4nafardan oshirilmaydi
hamda o'quvchilar umumiy soni 25nafargacha belgilanadi.
Shuningdek, mazkur Nizomda inklyuziv ta’lim ishtirokchilari, inklyuziv ta’lim
mutaxassislarming ota -
onalar yoki boshqaqonuniy vakillar bilan hamkorligi,
xalqaro hamkorlikda qatnashish xususiyatlari batafsil bayon etilgan.
“Imkoniyati cheklangan bolalar va usmirlar uchun inklyuziv ta’lim muvaqqat
nizomi” asosida Respublikamizda inklyuziv ta’lim tizimining quyidagi huquqiy -
ijtimoiy asoslari yaratildi:
47
-bolani ijtimoiy hayotga tayyorlashda yoshi, jinsi irqi, millatidan qat’iy nazar
O'zbekistoi Konstitutsiyasining moddasiga asosan barcha bolalar umumta’lim
jarayoniga kiritish va ijtimoiy hayotga moslashtirish lozimligi belgilangan;
-har bir bola o'zining qiziqishi qobiliyati, va ehtiyojiga ko'ra mos ravishda
bilim olishi huquqiga ega;
-ta’lim dasturini ishlab chiqishda va amalga oshirishda o'ziga xoslik va
ehtiyojlarning turli-tumanligini nazarda tutish;
-har bir bda uz tengdoshlari qatori bilim olish huquqiga ega bo'lishi;
-bolani ta’limga emas, balki ta’limni bolani ehtiyojiga ko'ra tashkil etilishi;
-bolani
muhtojligi
va
imkoniyatini
e’tiborga
olgan
holda
ta’lim
metodologijrasini, o'quv rejalami ixcham bo'lishini
qoilab-quvvatlash hamda
baholash;
-inklyuziv ta’lim muammoni bolada emas, tizimda ekanligini aniqlaydi, bolaga
qulay shart-sharoit yaratishni ta’minlaydi;
-bolani shixsiy ehtiyojiga qarab korreksion-pedagogik va ijtimoiy yordamni
tashkil qiladi va hokazo.
Yuqorida keltirilgan inklyuziv taiim nig huquqiy asoslarga tayangan holda bu
ta’lim tizimni yanada takomillashtirish, uni amaliyotga joriy etishni jadallashtirish
maqsadida 2005 yilning 14-15 dekabr kunlari Toshkent shahrida ''T a’lim hamma
uchun” Milliy dasturini joriy qilish bosqichlari” mavzusida yirik xalqaro
Konferensiya
o'tkizildi.
Ushbu
konferensiyada
xalqaro
tashkilotlaming
O'zbekistoidagi vakolatxonalarining vakilliri ham o 'z m a’ruzalari bilan ishtirok
etdilar. YuNISYeF tashkiioti vakili Reza Xosseyn, YuNYeSKO tashkiioti vakili Bari
Layn, “Meisi Projekt” , “Opereyshn Mersi”, Kosta Rika davlatlari xalqaro vakillari
shular jumbsidandir.
“T aiim hamma uchun” Milliy dasturini joriy qilish bosqichlari” mavzusidagi
xalqaro ilmiy amaliy konferensiyada quyidagi vazifalar muxokama etildi va
belgilandi:
-“T aiim hanma uchun” umummilliy dasturining mohiyatini targ'ibot qilish;
-Respublikada imkoniyati cheklangan bolalar
inklyuziv taiim ini tashkil etish
bo'yicha mt’yoriy metodik hujjatlami ishlab chiqish;
-imkoniyati cheklangan bolalami erta tashxis qilishning zamonaviy uslublami
yaratish;
-psixologo-tibbiy-pedagogik komissiya, Tashxis markazlari, psixologik xizmat
faoliyati sanaradorligini oshirish;
-sogiiqni saqlash, mehnat va ijtimoiy muxofaza vazarligi tashkilotlarining
imkoniyati cheklangan bolalami aniqlash hisobga olish, davolash, ijtimoiy
himoyalashborasidagi faoliyatini jonlantirish;
-imkoniyaticheklangan bolalarga ta’lim berish, ulami ijtimoiy himoyalash borasidagi
davlat va n«davlat tashkilotlaming hamkorligini kuchaytirish;
-inklyuziv ta’lim jarayonida uchraydigan to'siqlami bartaraf etish yo'llari bilan
tanishtirish.
Konferensila nafaqat Respublikamizning soha vakillari, balki qardosh Qozog'iston,
Qirg'izistoB, Rossiya davlatlar vakillari ham ishtirok etib, o 'z davlatlarida inklyuziv
48
ta’lim tizimi modayellari, bu sohada qo'lga kiritilgan yutuqlar bilan konferensiya
ishtirokchilarini tanishtirishga muvaffaq bo'ldilar.
“Ta’lim hamma uchun” milliy harakat reja dasturini amalga oshirish bo'yicha
erishilgan yutuqlar va muammolar konferensiya kun tartibida quyidagi mavzular
bo'yicha guruhlarda ishtirokehilar tomonidan muhokama etildi:
-“Nuqsonlami ilk tashxis qilish va korreksion pedagogik yordam ko'rsatish-
aloxida yordamga muxtoj bolalar integratsiyasining muhim omili sifatida”.
-“O'zbekistonda aloxida yordamga muxtoj bolalar integratsiyasining milliy
modeli”
-“Imkoniyati cheklangan bolalar oilalarining ijtimoiy reabilitatsiyasi” va shu kabi.
Bugungi kunga qadar Respublikamizda o'tkizilgan seminar treninglarda 2000 ziyed
ishtirokehilar inklyuziv ta’lim tizimining mazmun mohiyati, uni joriy qilish
bosqichlari xususida mukammal ma’lumotlarga ega bo'ldilar.
Imkoniyati cheklangan bolalami inklyuziv ta’lim tizimida ta’lim olishini
yanada takomillashtirish, amaliyotda uchraydigan muammolaming yechimlarini
davlat va nodavlat tashkilotlar hamkorligida hal qilish masalalari yuzasidan
quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi:
-korreksion ta’lim strukturasini sifat jixatdan yangilash;
-respubiikaning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini hisobga olgan holda bosqichma-
bosqich to'liq integratsiyasiga amal qilish;
-davlat
normativ
hujjatlariga
inklyuziv
ta’limni
joriy
etish
bo'yicha
qo'shimchalar kiritish yoki
tadbirlar ishlab chiqish va tasdiqlashni davlat
darajasiga olib chikish;
-binoni ularga mos ravishda rekonstruksiya qilish;
-umumta'lim tizimida ta’lim olayotgan maxsus ehtiyojli bolalar uchun zaruriy
moddiy texnik ba’zani yaratish;
-inklyuziv ta'limni tashabbuskorlik, mchr-muruvvat tarzida tashkil etish;
-maktabning
ish
faoliyatiga
inklyuziv
ta’limni
amalga oshirish
borasida
o'zgarishlar kiritish;
-umumta’lim muassasa pedagoglarini inklyuziv ta’lim bo'yicha qayta tayyorlash;
-barcha pedagogika oliygohlarida va o'rta maxsus o'quv yurtlarida korreksion
pedagogik kurslarni kiritilishi;
- korreksion Davlat ta’lim talablari va dasturlami imkoniyati cheklangan
bolaning imkoniyatlaridan
kelib chiqqan holda moslashtirishirilgan.
ishlab
chiqish;
-umumta’lim, maxsus maktab pedagoglari, ota-onalar uchun o'quv metodik va
ilmiy ommabop, ixcham
turdagi o'quv adabiyotlar va individual dasturlar
yaratish;
-nogiron bolani ilk yoshidan tashxis qilish va krreksion pedagogik yordam
berish;
-imkoniyati cheklangan bolalami
umumta’lim tizimida umumiy va krreksion
ta’lim olishini ilmiy asoslari, standart talablar, o'quv metodik majmualami
yaratish va ta’minlash;
49
-kasb-hunarga o'rgatish, reabilitatsiya qilish
va bu ishda oilani bevosita
ishtirokini ta’minlash kabi bir qator dolzarb masalalami kelajakda keng qamrovli
bajarish uthun davlat tasarrufida muvofiqlashtiruvchi ilmiy-pedagogik resurs
markazi, boshqarma, ilmiy labaratoriyalar tashkil qilish kabi tashkiliy, ilmiy-
uslubiy, amaliy ishlami bajarish inklyuziv ta’limni joriy qilish muvaffaqiyatini
ta’minlaydi
Yuqorida
keltirilgan
huquqiy-me’yoriy
hujjatlar
O'zbekiston
Respublikasida
inklyuziv
ta’limning
joriy
etilishi
uchun
asos
bo'lib
hisoblanadiJumladan; “Ta’lim hamma uchun” dasturining bajarilishi, O'zbekistonda
ta’lim olishhuquqining qonunchilik asosini:
• O'zbekiiton Respublikasi Konstitutsiyasi (1992 yil; 41-modda)
• “O'zbekiston Respublikasida nogironlami ijtimoiy himoyalash to'g'risidagi”
qonun (19,27-moddalar)
• “T a’lim to‘g‘risida”gi qonun (1997 yil, 22, 23-moddalar)
• “Bola hnquqlarimng kafolatlari to'g'risida”gi qonun (2008 yil; ta’lim olishdagi
teng imkoniyatlar va alohida kafolatlari, 2 8 ,29-moddalar)
• Kadrlar tayyorlash milliy dasturi (o'quvchilami qobiliyat va imkoniyatlariga
muvofiqo'qitishga differension yondashuv)
• “Ijtimoif himoya yili” davlat dasturi (4.2-modda), “Yoshlar yili” Davlat dasturi.
• “Sog'lon avlod” davlat dasturi (2000 yil)
• “Ijtimoif himoya yili” davlat dasturi (2007 yil)
• “Barkamol avlod yili” davlat dasturi (2010 yil) va boshqalar
Inklyuziv Ja’limning barqarorligini ta’minlash maqsadida “Ta’lim to‘g‘risida”gi
qonunning yangi tahririga imkoniyati cheklangan bolalami umumta’lim jarayoniga
integratsiyaiash
maqsadida
umumtaTim
maktablari,
maktabgacha
ta’lim
muassasalarida inklyuziv guruh va sinflaming tashkil qilinishini tartibga soluvchi
modda kiriilgan.
0 ‘zbekistoida integratsiyalashgan (inklyuziv) ta’limni rivojlantirish bo'yicha
siyosati quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
• integratsiyalashgan (inklyuziv) ta’limni imkoniyatlari cheklangan bolalaming
barqaror rivojlanishi, reabilitatsiyasi, jamiyatda moslashuvi va integratsiyasining
muhim omili sifatida tan olinishi;
• integratsiyalashgan (inklyuziv) ta’limni saqlab qolish va rivojlantirish
maqsadida barcha strategik kuchlar, davlat va nodavlat tuzilmalar, keng
jamoatckilikning j isplashishi;
• integratsiyalashgan (inklyuziv) ta’limning hamma uchun ochiqligi, ta’lim
tiziminiig o'quvchilaming rivojlanish salohiyatlari, o'ziga hos xususiyatlari
hamda la Tim ehtiyojlarmi hisobga olgan holda moslashuvi;
• imkonijatlari cheklangan bolalami umumiy ta’limga integratsiyaiash maqsadida
ta ’lim muassasalari,
ota-onalar, jamoatchilik tashkilotlarining
faoliyatini
boshqarish va muvofiqlashtirish mexanizmlarini yaratish;
• integratsiyalashgan (inklyuziv) ta ’lim muassasalari uchun maxsus o'quv rejalari.
o'quv-uilubiy komplekslar ishlab chiqish;
50
• o'quvchilarda
tevarak-atrofdagilar,
tengdoshlari
bilan
o'zaro
ijobiy
munosabatlaming
o'rnatilishi,
atrofdagi
kishilarda
kommunikabellik
va
bag'rikenglikni rivojlantirish;
• imkoniyatlari cheklangan bolalami ulaming ehtiyojlari va imkoniyatlariga
qaratilgan sifatli ta iim olishida davlat tomonidan qoilab-quvvatlanishi;
O'zbekistonning integratsiyalashgan (inklyuziv) ta iim sohasidagi siyosati yosh
fiiqarolaming ta iim olishlari uchun optimal sharoitlar yaratilishiga qaratiladi va
quyidagi maqsadlar bajarilishiga yo'naltiriladi:
•
bolaning o'ziga xos taiim ga ehtiyojlarini mumkin qadar erta (hayotining
dastlabki oylaridan) aniqlash;
•
o'ziga xos ta ’lim ehtiyojlari mavjud bolalaming barchasini taiim g a jalb etish;
•
imkoniyatlari cheklangan bolalami
sog'lom tengdoshlari qatoriga
integratsiya lash uchun sharoitlar yaratish;
•
imkoniyatlari cheklangan shaxslaming o'ziga xos ta iim ehtiyojlarini qondirish
uchun zarur shart-sharoitlar yaratish;
•
inklyuziv ta iim muhitida ishlayotgan pedagoglarga malakali uslubiy yordam
ko'rsatish va rag'batlantirish;
•
uyg'un rivojlangan avlodni tarbiyalashga qaratilgan davlat siyosatini taiim
vositalari yordamida qo'llab-quvvatlash;
Mazkur maqsadlarga erishish, quyidagi vazifalar majmuasining amalga oshirilishini
taqozo etadi:
•
imkoniyatlari cheklangan bolalaming ehtiyojlaridan kelib chiqib, maxsus
integratsiyalashgan (inklyuziv) ta iim mazmunini ilmiy-uslubiy jihatdan ishlab
chiqish;
•
maxsus integratsiyalashgan (inklyuziv) taiim ni uning barcha pog'onalarida
tashkil etish, boshqarish va muvofiqlashtirish prinsiplari va mexanizmlarini ishlab
chiqish;
•
maxsus
integratsiyalashgan
(inklyuziv) taiim ning huquqiy
asoslarini
takomillashtirish, uning m e’yoriy huquqiy jihatdan ta’minotini ta iim siyosatining
maqsad va vazifalariga moslashtirish;
•
bolalaming ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda sifatli ta iim olishda teng
imkoniyatlarga ega bo'lishning davlat tomonidan kafolatining amalga oshirilishini
ta’minlaydigan tashkiliy-boshqaruv mexanizmlarini yaratish;
•
maxsus integratsiyalashgan (inklyuziv) taiim muassasalari uchun pedagogik
kadrlami tayyorlash, malakasini oshirish ishlarini takomillashtirish;
•
maxsus integratsiyalashgan (inklyuziv) ta iim muammolarini ilmiy-nazariy va
ilmiy-uslubiy nuqtai nazardan ishlab chiqilishini ta’minlaydigan ilmiy-pedagogik
kadrlaming kasbiy tayyorgarligi va malakasini oshirish;
•
O'zbekistonning bu faoliyatga davlat, jamoatchilik tashkilotlari, ota-onalami
keng jalb qilishga qaratilgan ta iim siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirislming
davlat-jamoatchilik mexanizmlarini rivojlantirish;
•
mintaqalaming imkoniyatlaridan kelib chiqib, integratsiyalashgan (inklyuziv)
ta iim holati va rivojlanish tendensiyalarini monitoring qilish tizimini yaratish;
51
•
integratsiyalashgan (inklyuziv) ta ’lim sohasida o'qituvchilar, o’quvchilar, ota-
onalar, j a mo a tashkilotlari xodimlari uchun o'quv metodik majmualar va ommabop
adabiyotlani yaratish;
Imkoniyatlm cheklangan bolalaming, hoh u maxsus maktab, maktabgacha
muassasalaj bo'lsin, hoh umumta'lim muassasalari qoshidagi sinf yoki guruhlar
bo'lsin, hoi uyda ta’lim olish bo'lsin - o'qitishning barcha shakllari-ta’lim sohasiga
jalb qilinish ma’lum jihatdan integratsiya jarayoni hisoblanadi, chunki o'qish davrida
va undan keyin ham bu bolalar boshqa bolalar, shu jumladan
umumta’lim
muassasalaxla ta’lim olayotgan bolalar bilan o'zaro muloqotda bo'ladilar, ulaming
ijtimoiy moslashuvi va jamiyatga uyg'unlashuvi ta’minlanadi. Biroq, ta’lim olish
uchun mof shart-sharoitlami tanlash har bir bolaning va ota-onasinig huquqi
hisoblanadi Psixologik-tibbiy-pedagogik komissiya mutaxassislari zimmasiga
bolaning nJkiy-jismoniy holatini o'rganish va tashxis qilish vazifasi yuklangan bo'lib,
bolani har Dmonlama tekshirish natijasida bolalami o'qitish va ularga mos keladigan
ta’lim shaioitini aniqlashga doir tavsiyalar beriladi. Shunday qilib, o'ziga xos
ehtiyojlari bo'lgan bolaning umumta’lim sohasiga samarali jalb qilinishi uchun
quyidagilar zarur:
•
bolaring rivojlanishida ijobiy natijalarga erishishga imkon beradigan
korreksion aadbirlami erta yoshdan boshlash
•
umuniy ta’limga jalb qilingan har bir bola uchun tibbiy-psixologik-pcdagogik
kuzatuvni, ja ’ni mutaxassislaming doimiy yordamini tashkil etish;
•
ruhiyjismoniy rivojlanishi va ta’lim ehtiyojlaridan kelib chiqib, imkoniyatlari
cheklangan har bir bolaning sog'lom bolalar bilan birgalikda tarbiya va ta’lim
olishining a ru r shakllarini tanlashni ta’minlash;
Bolaning ta’lim tizimiga jalb qilinishining biror ko'rinishi u uchun oddiy va foydali
bo'lishi dffkor, ayni paytda bu inklyuziv ta’lim maromida rivojlanayotgan
tengdoshlaming sifatli ta’lim olishiga halaqit bermasligi lozim.
Shuningdek ushbu hujjatlar asosida
| 