208
aralashmalar miqdori kamida har uch oyda bir marta aniqlanadi.
Past haroratlarda muzlaydigan suyuqliklarning qotish harorati ular-
ni transportga quyish uchun berishdan oldin aniqlanadi.
8. 5. Yonilg‘i va moylash materiallarini hisobga olish
Neft mahsulotlarini qabul qilib olish,
tarqatish, saqlash va avto-
mobillarga quyish vaqtida neft mahsulotlarini o‘z vaqtida to‘g‘ri
hisobga olib borish yo‘li bilan kamaytirish mumkin.
Neft mahsulotlari talonlar bo‘yicha hisoblab boriladi. Talonlar
ATK hisob bo‘limida saqlanadi hamda haydovchi va boshqa mas’ul
shaxslarga tarqatiladi. Hisob bo‘limi talonlar tarqatilishi bo‘yicha
har kuni kassa hisoboti ko‘rinishida hisobot beradi. Korxonada neft
mahsulotlarining sarfi va qolgan qismini hamda talonlarni hisobga
olish bo‘yicha omborxona, tezkor va hisob bo‘limining hisobotlari
yuritiladi.
Neft omborida yoki yonilg‘i quyish shoxobchalarida va moy
almashtirish postlarida har bir markadagi neft mahsulotining sarfi
ombordagi hisob-kitob daftariga yozib boriladi. Bu daftar talonlar
yoki kirim-chiqim hujjatlari asosida to‘ldiriladi. Neft mahsulotla-
rining ishlatilishi bo‘yicha kamida 5 kunda
bir marta hisobot yozi-
ladi va hisob bo‘limiga topshiriladi. Neft mahsulotlari qoldig‘i har
oyda maxsus komissiya tomonidan inventarizatsiya qilinadi.
Avtomobillarning yo‘l varaqasi yonilg‘i-moylash materiallari
sarfini hisobga olishda muhim hujjat hisoblanadi. Yo‘l varaqasida-
gi yozuvlar asosida haqiqiy va me’yoriy yonilg‘i sarfi aniqlanadi.
Shundan so‘ng har bir avtomobil uchun yonilg‘i sarfini hisobga
olis h varaqasi to‘ldiriladi. Oy oxirida hisobot tuziladi.
Omborlardagi neft mahsulotlari oyning birinchi kuni inven-
tarizatsiya qilinadi, avtomobil bakidagi qolgan yonilg‘i miqdori
har kuni avtomobil ishdan qaytganidan so‘ng o‘tkaziladi. ATK hi-
sob bo‘limida, shuningdek, yonilg‘i va moylash materiallari uchun
javobgar shaxslarda saqlanadigan yonilg‘i talonlari har oyda bir
209
marta inventarizatsiya qilinadi. Inventarizatsiya natijalariga binoan
inventarizatsion ro‘yxat tuziladi. Yonilg‘ining isrof bo‘lishi tabiiy
isrof bo‘lish chegarasidan ortmagan hollardagina ular ro‘yxatdan
chiqariladi.
Neft mahsulotlarining ifloslanishi yoki oqib ketishi, shuningdek,
noqonuniy sarflanishida aybdor bo‘lgan shaxslar ma’muriy yoki
moddiy javobgarlikka tortiladilar.
Neft mahsulotlarining miqdori belgilangan tartibga ko‘ra mas-
sa birliklari kg yoki tonnada hisoblab topiladi. Massa birliklarida
o‘lchashni bevosita yoki bilvosita usul bilan bajarish mumkin. Be-
vosita usul asosida o‘lchash tarozida tortib
aniqlashga asoslangan
bo‘lib, bu usulda o‘lchashga ko‘p mehnat va vaqt talab qilinadi.
Neft mahsulotlarining massasini bilvosita usul bilan aniqlash uchun
uning bir xil haroratdagi zichligi va hajmini bilish kerak.
Sig‘im, sisterna yoki boshqa idishdagi neft mahsulotlarining
hajmini uni suyuqlik o‘lchagich-hisoblagichi orqali o‘tkazib va
ma’lum miqdordagi suyuqlikni kalibrlangan o‘lchagich yordami-
da o‘lchab yoki idishdagi mahsulot sathini o‘lchab (agar kalibrlash
jadvali bo‘lmasa) aniqlash mumkin.
Yonilg‘i iste’molchilarga hajm birligi litrda beriladi. Idishlar,
sig‘imlar, yonilg‘i baklaridan yonilg‘i qoldiqlari ham hajm bir-
liklarida olinib, keyin kg ga aylantiriladi. Qabul qilib olish,
saqlash
va tarqatish vaqtida neft mahsulotlari miqdorini o‘lchash uchun,
odatda, turli tipdagi tarozilar, to‘la sig‘imi bo‘yicha kalibrlangan
avtosisternalar, sisternalar, yonilg‘i hamda moy tarqatish kolonka-
laridan foydalaniladi. Idishlarga quyilgan yonilg‘i sathi va sig‘im-
lar kalibrovkasi po‘lat ruletkalar, shtangensirkullar, metrshtoklar,
tavroreykalar bilan aniqlanadi. Ruletkalar lot bilan birga ishlatiladi.
Agar barcha sig‘imlar kalibrlash jadvallari bilan ta’minlangan
bo‘lsa, neft omboridagi neft mahsulotlari miqdorini tez va to‘g‘ri
aniqlash mumkin. Mashinalar baki yoki
karterga quyiladigan neft
mahsulotlari miqdori hajmiy suyuqlik o‘lchagich-hisoblagichlar
yordamida aniqlanadi.
210
Neft mahsulotlari sarfini kamaytirish ko‘p jihatdan ular sarfini
to‘g‘ri va ilmiy asosda me’yorlashga bog‘liq.
8. 6. Yonilg‘i va moylash materiallarining sarfini me’yorlash
Yonilg‘i va moylash materiallari sarfini me’yorlash deganda,
aniq texnik-iqtisodiy va ekspluatatsion ko‘rsatkichlar hisobga olin-
gan holdagi ish rejimida tashish yoki boshqa transport ishlarini ba-
jarishda sarflanadigan yonilg‘i va moylash materiallarining ruxsat
etilgan chegaraviy miqdori tushuniladi.
Yonilg‘i sarfi me’yorlari nazorat, yo‘l, qo‘zg‘almas jihozlar
o‘rnatilgan avtomobillar uchun, marshrutdagi avtomobillar uchun
va guruhli turlarga bo‘linadi.
Yonilg‘i sarfining nazorat me’yori avtomobilni ishlab chiqaruv-
chi zavod tomonidan belgilanadi va bu ko‘rsatkich avtomobilning
texnik jihatdan takomillashtirilganligini tavsiflaydi.
Yonilg‘i sarfi
