Nazorat savollar:
1.Servis usulining mohiyati, xizmat turlari, tarixiy shakllanishidan
ma’lumotlar
2 Agroservis korxonalari va ularning ta’rifi
3 Agroservis xizmatiga qo‘yiladigan talablar va ularni belgilovchi hujjatlar
4 Firma usulidagi agroservis xizmati
211
15.QISHLOQ XO‘JALIK TEXNIKALARIGA SERVIS USULIDA
XIZMAT KO‘RSATISH
15.1 Agroservis korxonalarining ishlab chiqarish uchastkalari va
texnologik jihozlari
Agroservis korxonalarining ishlab chiqarish uchastkalari va ularga
o‘rnashtirilgan texnologik jihozlar tarkibi va soni shu korxonalarning
quvvatiga, ishlab chiqarishining ixtisoslashganligiga bog‘liqdir.
Umuman olganda, qishloq xo‘jalik texnikasiga to‘la ravishda (kompleks)
xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarda quyidagi ishlab chiqarish uchastka va
postlari tashkil etiladi:
-mashinalarni yuvish va quritish;
-mashinalarni xizmatga qabul qilish va ularni egasiga topshirish;
-maxsus diagnostika;
-texnik xizmat ko‘rsatish postlari;
-ta’mirlash, agregatlarni almashtirish postlari:
-kuzov elementlari (eshiklar, kapotlar, bamperlar va h.k.)ni ta’mirlovchi
postlar;
-mashina agregat, uzel, pribor va jihozlarini ta’mirlovchi maxsus
ustaxonalar:
-agregatlar va detal, uzellarini ta’mirlovchi;
-gildiraklar va shinalarga xizmat ko‘rsatuvchi;
-akkumulyatorlarni ta’mirlovchi va zaryadka qiluvchi;
-elektr jihozlariga xizmat ko‘rsatuvchi;
-motorni ta’minlash tizimi priborlariga (karbyurator, ejektor, benzonasos
va h.k.)ga xizmat ko‘rsatuvchi;
-kuzovni ta’mirlash kompleksi (tunukasozlik, payvandlash,armatura,
bo‘yashga tayyorlash, bo‘yash va quritish).
Avtomarkazlarda, yirik va o‘rta ATXKSlarida yuqorida keltirilgan ishlab
chiqarish uchastkalarining barchasi to‘la va mustaqil ravishda tashkil etiladi.
Lekin uning bir qancha variantlari ham bo‘lishi mumkin, masalan, mayda
212
ta’mirlash ishlari (3 ishchi-soat hajmigacha) TXK postlarida yoki alohida,
kirishga va chiqishga qulay bo‘lgan postlarda bajarilishi mumkin. Ba’zi
ustaxonalar kichik ATXKSlarda birlashtiriladi, masalan, akkumulyator
ustaxonasi elektr jihozlari ustaxonasi bilan, ta’minlash tizimi priborlarini
ta’mirlash agregatlar ustaxonasida bajarilishi mumkin. Shuningdek, TXK
ishlari ta’mirlash ishlari bilan birga bir uchastka postlarida tashkil etilishi
ham mumkin.
Mashinalarni yuvish-tozalash va quritish uchastkasi mashinalar salonini
yig‘ishtirish va tozalash, motorni va kuzovni har tomondan, shuningdek,
ostidan ham yuvish, kuzovni quritish va jilo berish (polirovka) ishlarini
bajaradi.
Zamonaviy XKSlarda bu ishlarni bajaruvchi uchastkalar kerakli jihozlar
va suv tozalagich inshootlari bilan ta’minlanadi. Bu uchastka korxonaning
kuvvati va imkoniyatiga qarab mexanizatsiyalashgan yoki qo‘lda, shlang
yordamida yuvadigan bo‘lishi mumkin. Ammo avtomarkazlar, yirik va ba’zi
o‘rta quvvatli XKSlarda yuvish uchastkasi, albatta, mexanizatsiyalashgan,
ba’zida esa avtomatlashtirilgan bo‘ladi.
Mashinalarni qabul qilish va egasiga topshirish uchastkasi mashinani
qabul qilishda quyidagi ishlarni bajaradi: mashina tashki ko‘rinishini ko‘zdan
kechirish, uning butligini tekshirish, egasi “nosoz” deb aytgan agregatlar va
uzellarni tekshirib ko‘rish, shuningdek xavfsizlikni ta’minlovchi barcha
mexanizmlarni tekshirib ko‘rish shart. Shuningdek, mashinaning umumiy
texnik holatini belgilovchi agregatlar va qismlar ham, egasi buyurtmasidan
qa’tiy nazar, ko‘rib chiqiladi.
Bajariladigan ishlarning taxminiy hajmi, bajarish muddati va narxi
belgilanadi va mijoz bilan kelishiladi, so‘ngra hujjatlar rasmiylashtiriladi.
Mashinani egasiga topshirishda esa buyurtmada ko‘rsatilgan ishlarning
bajarilganligi, mashinaning butligi va tashqi ko‘rinishi tekshirilib,
topshiriladi.
213
Mashinalarni qabul qilishda va ularni egasiga topshirishda diagnostik
jihozlar yoki asboblarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Maxsus
diagnostika
uchastkasi
mashinalar,
ularning
agregatlari,
mexanizmlari va tizimlarining texnik holatini aniqlash, baholash bilan
shug‘ullanadi.
Diagnostika jarayonida texnik holatni aniqlash qismlarga ajratilmasdan,
ya’ni ichini ochmasdan, maxsus dasturlarga asosan stendlar, o‘lchov va
nazorat asboblari yordamida bajariladi. Diagnostika TX ko‘rsatish va
ta’mirlashning muhim elementi va nazorat ishlarining asosiy vositasi, usuli
bo‘lib, uni bilib qo‘llanilsa, mehnat sarfi kamayadi va sifat, ish unumi oshadi,
eng muhimi mashinalar texnik holati yaxshilanadi.
Texnik
xizmat
ko‘rsatish
postlari profilaktik, ya’ni to‘satdan,
kutilmaganda mashinada nosozliklar, buzilishlar sodir bo‘lishi ehtimoli oldini
olish ishlarini bajarish uchun mo‘ljallangandir. Ma’lumki, bu ishlar qarov-
nazorat, qotirish-mahkamlash, sozlash, moylash va mayda ta’mirlash
ishlaridan iborat bo‘lib, kerakli texnologik jihozlar bilan ta’minlangan
postlarda maxsus chuqurlar ustida yoki ko‘targichlar, estakadalarda
bajariladi. TXK uchastkasining ayrim postlari, ba’zi ishlarni, masalan,
moylash, oldingi g‘ildiraklarning o‘rnatish burchaklarini tekshirish va
sozlash, motor gazlari zaharliligini me’yoriga keltirishga ixtisoslashgan
bo‘lishi mumkin. Bu uchastka postlarining ixtisoslashganligi yoki jami
ishlarni bajarishga mo‘ljallanganligi korxonaning quvvatiga, ishlar hajmi va
ularni tashkil etish usuliga bog‘liqdir.
Ta’mirlash, agregatlarni almashtirish postlari mashinalar agregat, uzel va
tizim qismlarida sodir bo‘lgan buzilishlar, nosozliklarni tuzatish uchun
xizmat kiladi. Ko‘p hollarda bu buzilishlar va nosozliklarni oddiy sozlash
yoki qotirish bilan bartaraf etib bo‘lmaydi, buning uchun o‘sha agregat yoki
uzel mashinadan echib olinadi va almashtiriladi yoki maxsus ustaxonalarda
ta’mirlanadi. Ta’mirlash postlari ham maxsus jihozlangan chuqurlar, bir
qancha tirgakli ko‘targichlar yoki estakadalardan iboratdir. Ba’zan ta’mirlash
214
ishlarini bajarishda mashinaning ko‘tarilishi va uning ostida ish bajarish talab
etilmaydi, masalan, chaqmoq (svecha)ni yoki karbyuratorni almashtirish bu
hollarda ish maxsus ajratilgan oddiy postlarda bajarilishi mumkin. Ta’mirlash
uchastkasi, shuningdek, ko‘taruvchi va tashuvchi kranlar, qo‘l yoki
elektrotallar bilan jihozlanadi va ko‘chma domkratlar bilan ta’minlanadi.
Ba’zan engil mashinalar kuzovlarining shikastlangan elementlarini (eshik,
qanot, bamperlar va h.k.) to‘g‘rilashga yoki tekislashga, payvandlashga va
joyida bo‘yashga to‘g‘ri kelib qoladi. Avtomarkazlarda, yirik va o‘rta
quvvatdagi stansiyalarda shu ishlarni bajarishga maxsus ajratilgan va
jihozlangan postlar bo‘ladi.
O‘z tabiatiga ko‘ra postlarda bajarilishi maqsadga muvofiq emas yoki
mumkin bo‘lmagan ta’mirlash ishlari, yuqorida aytib o‘tilganidek, maxsus
ta’mirlovchi - tiklovchi ustaxonalarda bajariladi. ATXKSlardagi bu
ustaxonalarning tarkibi va soni shu korxonaning quvvatiga, yillik ishlar
hajmiga bog‘liqdir.
Agregatlarni ta’mirlash va mexanika uchastkasida motor, uzatmalar
qutisi, ilashish muftasi, oldingi va orqa ko‘priklar, reduktor, rul mexanizmlari
va boshqa uzellarni qismlarga ajratish va yig‘ish, ayrim detallarga, masalan,
tirsakli val, motor bloki va h.k.larga turli xildagi mexanik, elektrogalvanik,
chilangarlik kabi ishlovlar beriladi yoki almashtiriladi va sinaladi.
Akkumulyator ustaxonasida esa akkumulyatorlar batareyasi zaryadkasi
maromiga etkaziladi yoki ular ta’mirlangandan so‘ng yangidan zaryadlanadi,
distillangan suv va elektrolit tayyorlanadi. Ta’mirlashga yaroqli
akkumulyatorlar batareyasi korpusi avtomarkazlar, yirik ATXKSlari yoki
maxsus ixtisoslashgan ustaxonalarda almashtiriladi yoki mastika q o‘yib
tuzatish, plastinka va separatorlarini almashtirish, qo‘rg‘oshinli setka va
klemmalarini qalaylash, kavsharlash bilan ta’mirlanib ishlash qobiliyati
tiklanadi.
Elektrotexnika yoki elektr jihozlarini ta’mirlovchi ustaxonada esa elektr
va elektron bloklari, agregatlari (generatorlar, starterlar, turli uzatma
215
elektromotorlari, elektron bloklar va h.k.) va boshqa nazorat-o‘lchov
asboblari tekshirilib ko‘riladi va zarurat bo‘lganda ta’mirlanadi. Shuni
ta’kidlash
lozimki,
bu
jihozlarning
nosozligi
mashinalarning
o‘zida,ta’mirlash postlarida tozalash, qotirish va sozlash ishlari bilan
bartaraf etilishi iloji bo‘lmagan hollardagina bu ustaxonaga keltiriladi.
Ta’mirlashga keltirilgan mashina jihozlari avval maxsus stendlarda
tekshirilib ko‘rilib, so‘ngra qismlarga ajratiladi, yuviladi, tozalanadi, so‘ngra
quritiladi va saralanadi (defektovka qilinadi), ya’ni yaroqsizlari yangisiga
yoki yaroqlisiga almashtiriladi, ba’zilari ta’mirlanadi va yana yig‘ilib sinab
ko‘riladi.
Yonilg‘i bilan ta’minlash pribor, jihozlarini ta’mirlovchi ustaxonada esa
benzonasos, karbyurator, ejektorlarni qismlarga ajratib, yuvib tozalab,
yaroqsiz detallarini almashtirib, so‘ngra qaytadan yig‘ib, tekshirib va sinab
ko‘riladi.
Kuzovlarni ta’mirlash ustaxonasi barcha ustaxonalardan eng kattasi
bo‘lib, undagi ishlarning hajmi va murakkabligi ko‘p vaqtni talab etadi.
Shuning uchun bu ustaxonaning maydoni eng katta, undagi ishchilarning soni
nisbatan ko‘p bo‘ladi. Kuzov ustaxonalari avtomarkazlarda, yirik ATXKSlari
va shuningdek, shikastlangan kuzovlarni tiklashga ixtisoslashgan maxsus
stansiyalarda tashkil etiladi.
Kuzov ustaxonalari bir necha mustaqil ishlab chiqarish uchastkalaridan,
chunonchi, tunukasozlik, bo‘yashga tayyorlash, bo‘yash va quritish,
armaturalarni ta’mirlash majmuidan iborat. Bu ustaxonaga kuzov barcha
agregatlar, osma qismlardan ajratilgan holda keltiriladi. Kuzovni ta’mirlash
tunukasozlik uchastkasidan boshlanadi. Bu joyda urilib shikastlangan
kuzovlar maxsus stendlarda vintli, gidravlik tortmalarda tortilib to‘g‘rilanadi,
korroziyaga uchrab chirigan joylari va deformatsiyalanib to‘g‘rilashning iloji
bo‘lmagan qismlari avtogen yoki pnevmatik kesgichlar yordamida kesib
tashlanadi. Olib tashlangan joylarga ehtiyot qismlar yoki maxsus
tayyorlangan yamoqlar payvandlanadi. Payvandlash karbonat angidridli
216
himoyali muhitda yarim avtomatik elektryoyli qurilmalarda bajariladi. Kuzov
panellari va o‘zaklarining yorilgan va uzilgan joylari ham shu elektryoyli
payvandlash usuli yordamida ulanadi.
Kesishda esa avtogen usuli bilan bir qatorda pnevmatik yuritmali aylanma
kesgichlar qo‘llanadi. Kuzov detallarini birini-biriga ulashda kontakt nuqtali
elektr payvandlash usullari ham qo‘llanadi. To‘g‘rilangan va ulangan kuzov
so‘ngra payvandlash choklaridan tozalanadi va ayniqsa, maxsus asboblar
yordamida qo‘l zarbasi bilan obdon tekislanadi. Uzil-kesil to‘g‘rilangan,
nafis holgacha tekislangan va tozalangan kuzov bo‘yashga tayyorlash
uchastkasiga o‘tkaziladi. Bu joyda kuzov sirtidan bo‘yoqlari iloji boricha
qirib, sidirib tashlanadi, jilvir qog‘oz bilan ishqalanib tozalanadi. Notekis
joylari va tirqishlari maxsus shuvoq-shpaklevka bilan shuvab tekislanadi va
kuzov bo‘yash uchastkasiga o‘tkaziladi.
Bo‘yash joyi alohida yopiq germetik kamera bo‘lib, u ishonchli havo
so‘rish va haydash asosida ishlovchi ventilyator bilan jihozlanadi. Bu
kamerada kuzov sirtiga, avvalo, xomaki bo‘yok-grunt sepiladi, korpusiga
shovqinga va korroziyaga qarshi ishlov beriladi va maxsus purkagich
pistoletlarda bo‘yok sepiladi. Nitroemalli bo‘yoqlar tez, 20 minut ichida
18...20
0
S oddiy haroratda quritiladi, agar sintetik emal bo‘yoqlari ishlatilsa,
quritish uchun kuzovni 110...130
0
S haroratli kamerada 30...50 minut ushlab
turishga to‘g‘ri keladi.
Bo‘yoqlarni tayyorlash, rang va jilosini aniqlashni kompyuterlar
yordamida yoki maxsus tayyorgarlikka ega bo‘lgan mutaxassislar bajaradilar.
Kuzov majmuasining yana bir uchastkasi armatura uchastkasi bo‘lib, bu
joyda eshik, kapot, yukxona oshiq-moshiqlari, qulflari, oynalarni ko‘tarish -
tushirish mexanizmlari va hoshiyalari ta’mirlanadi.
Shuningdek, kuzov majmuida alohida, mustaqil kuzov ichidagi o‘rindiqlar va
suyanchiqlarni ta’mirlovchi va radiator, benzobaklarni kavsharlovchi
uchastkalar ham bo‘lishi mumkin.
217
Avtomarkazlar va ATXKSlarida ma’muriy-maishiy xonalar qatori albatta
mijozlar uchun alohida xona, ehtiyot qismlar omborlari va savdo d o‘konlari,
salonlari bo‘lishi shart.
ATXKSlarining texnologik jihozlariga kelsak, ular ishchi postlari soni va
ixtisoslashganligiga qarab mashinasoz kompaniyalar tomonidan maxsus
ishlab chiqilgan «Texnologik jihozlar va maxsus asboblar ro‘yhati»ga asosan
jihozlanadi. Ro‘yhatda stansiyaning quvvatiga (postlar soniga) qarab har bir
kerakli texnologik jihoz nomi va soni ko‘rsatiladi.
Diler stansiyalarida esa har bir postda ishlovchi ishchilar soni va ular
uchun kerakli asbob-uskunalar to‘plami ham keltiriladi.
Avtoservis korxonalarida umum mashinasozlik ishlab chiqarilgan
unversal jihozlar (metall va yog‘ochlarga ishlov beruvchi dastgohlar,
presslar, kran- balkalar, payvandlash apparatlari va h.k.) va shuningdek,
ixtisoslashgan firmalar va kompaniyalar tomonidan tayyorlangan maxsus
avtoservis jihozlari ishlatiladi. Ayniqsa, AQSH, Evropa va Yaponiya
mamlakatlari korxonalari («Bosh», «Hofmann», FRG, «Clayton», Angliya, 5
«Polmot» Polsha, «Emanuel» Italiya, «Jasacka» Yaaponiya va boshqalar)
ishlab chiqarilgan diagnostik jihozlar mashhur bo‘lib dunyo avtoservis
amaliyotida keng qo‘llaniladi. Bulardan tashqari servis korxonalari o‘zlari
tayyorlagan nostandart jihozlardan (stellajlar, verstaklar, aravachalar va h.k
lar) ham foydalanadi.
| 