|
Mavzu: Kapital bozorida tijorat banklarining o‘rni. Reja I. Kirish. II. Asosiy qism
|
| bet | 2/11 | | Sana | 19.02.2024 | | Hajmi | 0,54 Mb. | | #159049 |
Bog'liq Курс иши-1 АKurs ishining predmeti: Mazkur muammolarni hal qilish yo‘lida banklar yirik moliyaviy resurslarga va investitsiyalashning qulay texnologiyalariga ega bo‘lish ikerak. Buning uchun banklarning investitsion siyosati yetarli darajada rivojlanishi lozim. Banklar moliya bozorida ulkan imkoniyatga ega ekanligi hamda asosiy qimmatli qog’ozlarning emissiya qilish imkoniyatini va investitsion faoliyatni rivojlantirish, kapital bozoridagi professional faoliyat yuritishini o‘rganish muhimdir. Kapital bozori bozor iqtisodiyoti asosida tashkil qilingan moliya tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, u ham yuridik, ham jismoniy shaxslarning bo‘sh turgan moliyaviy resurslarini iqtisodiyotning kerakli sohalariga yo‘naltirishga va buning natijasida moliya bozorining boshqa segmentlarini to‘ldirishga asoslangan. Banklar bir vaqtning o‘zida kapital bozorida emitentlar, investorlar va vositachilar sifatida gavdalanadilar. kelajakdagi istiqbollarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat.
Mamlakatda kapital bozorining rivojlanishi avvalambor, uning ishtirokchilariga yuqori foyda olib kelsa, boshqa tomondan uning likvidligini ta’minlashga xizmat qiladi. Lekin ushbu bozorni doimiy nazorat qilish, spekulyativ operatsiyalarni oldini olish hozirgi kun uchun dolzarb masala hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 4 ta reja, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
1. Kapital bozori mohiyati, mazmuni va vazifalari.
Tizimdagi eng muhim bozorlar qatorida tovar va xizmatlar bozori va mehnat bozori bilan bir qatorda kapital bozori, yoki, odatda, moliya bozori ham mavjud. Kapital bozori - bu moliyaviy aktivlar: pul, aktsiyalar, obligatsiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog'ozlar sotib olinadigan va sotiladigan bozor.
Kapital bozori mukammal barcha bozorlardan: birinchidan, iqtisodiy hayotning deyarli barcha ishtirokchilari bizning davrimizda uning sub'ektlariga aylangani bilan allaqachon o'ziga xosdir: tadbirkorlar, iste'molchilar, davlat va mahalliy hokimiyat organlari, jamoat tashkilotlari va boshqalar; ikkinchidan, unda sotiladigan ob'ektlar nisbatan bir hil (ukrain grivnasi, AQSh dollari, evro, aktsiyalar, obligatsiyalar) va bu bitimlar tuzilishini tezlashtiradi va uni yanada prognozli qiladi; uchinchidan, u butun mamlakat (va xalqaro hamjamiyat) uchun amalda bir xil narxni - kredit foizlari, aktsiyalar narxi, valyuta kursi va shunga o'xshashlarni belgilaydi; to'rtinchidan, ajoyib kompyuter-axborot kelishuvi unga eng yuqori darajadagi raqobatbardoshlikni ta'minlaydi: hamma uchun ushbu bozorga erkin kirish va chiqish imkoniyati ochiq.
Kapital bozori va eng sezgir iqtisodiyotning umumiy holatiga (ham milliy, ham global). U iqtisodiy samaradorlik, siyosiy hayot, qonunchilikdagi yangiliklar, tabiiy va iqlim jarayonlari, epidemiya epidemiyalari, terroristik hujumlar va shunga o'xshash narsalar bilan bog'liq voqealarga birinchi va eng ta'sirchan hisoblanadi. Uning jamiyat va tabiat hayotidagi barcha o'zgarishlarga favqulodda sezgirligi aynan inson ruhiyatidagi murakkabliklar bilan bog'liq: iste'molchilarning intilishlari, tezda boyib ketishga intilish, shuningdek pulni tejashni amortizatsiya (inflyatsiya)dan tejashga urinish. Kapital bozori o'zi uchun obro'ga ega bo'ldi va xavfli ... U nafaqat odamni tezda boyitibgina qolmay, balki uni buzadi, masalan, uy-joy, sotib olingan qimmatbaho narsalar va shunga o'xshash narsalardan mahrum qiladi. U o'z sub'ektlarini qattiq tartibga soladi, ularni ayniqsa mas'uliyatli va tashabbuskor bo'lishga majbur qiladi. G'arb mamlakatlarida rivojlangan kapital bozori iqtisodiyotni rivojlantirish va modernizatsiyalashni tezlashtirish va innovatsiyalarni keng joriy etishning kuchli omiliga aylandi. "XVIII-asr sanoat inqilobi, - ta'kidladi iqtisod nazariyasi va tarixi bo'yicha taniqli mutaxassis
J. Geeks, - o'sha davrdagi texnologik rivojlanishga asoslanmagan. Hamma narsa ilgari ixtiro qilingan, ammo ozgina ishlatilgan. Suyuq moliya bozorlari moliyaviy yo'naltirishni talab qiladigan yirik investitsiya loyihalarining amalga oshirilishini ta'minladi. Sanoat inqilobi moliyaviy inqilobni kutishi kerak edi. " Zamonaviy sharoitda ushbu bozor bozor tizimida asosiy bozorga aylandi, bu J.M. Keyns, ijtimoiy ishlab chiqarishni (ilgari iqtisodiyotning an'anaviy nomi sifatida) pul iqtisodiyotiga aylantirish haqida gapirishga asos beradi. Rivojlangan moliyaviy bozorsiz bozor iqtisodiyotini to'laqonli yoki umuman rivojlangan deb hisoblash mumkin emas.
Kapital bozorining asosiy vositalari bular: qarzlar, ipoteka kreditlari, aktsiyalar, korporativ obligatsiyalar, markaziy va mahalliy davlat qimmatli qog'ozlari, pullar va boshqalar. Kapital bozori tuzilishi jihatidan juda murakkab. Soddalashtirilgan shaklda kapital bozori quyidagi asosiy bo'linmalarni o'z ichiga oladi:
1) pul bozori yoki kredit bozori;
2) qimmatli qog'ozlar bozori yoki fond bozori;
3) valyuta bozori;
4) oltin va boshqa qimmatbaho metallar bozori;
5) sug'urta bozori.
Pul bozori,yoki kredit kapitali (kredit bozori),- Bu kredit operatsiyalari amalga oshiriladigan bozor (qarz vositasi sifatida pulni sotib olish va sotish). Pul bozori, o'z navbatida, bo'linadi a) qisqa muddatli kredit bozori va b) uzoq muddatli kredit bozori. Ushbu bozorlar nafaqat kredit berish jihatidan, balki, eng muhimi, kredit olish maqsadi bilan farq qiladi: qisqa muddatli kreditlar bozorida har qanday tovarni sotib olish uchun, uzoq muddatli kreditlar bozorida esa kapital mahsulotlarini (real kapital yoki investitsiya mollari) sotib olish uchun olinadi. Shuning uchun uzoq muddatli kredit bozori investitsiya bozori yoki kapital bozori deb ham yuritiladi (tor ma'noda). Qarzda bo'lgan pulni (yoki mollarni) etkazib berish deyiladi qarz, yoki kredit. Biz ta'kidlaymizki, pul qarzi nafaqat pul, balki kreditorlar va qarz oluvchilar (qarzdorlar) o'rtasidagi qarzga pul olish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlardir.
Kredit munosabatlari uzoq vaqt oldin ibtidoiy tizimning yemirilishi va jamiyatning mulkiy tabaqalanishi davrida vujudga kelgan. Va faqat o'sha uzoq qadimgi davrlarda ular epizodik, tartibsiz xarakterga ega edilar va faqat iqtisodiyot va almashinuv rivojlanishi bilan kredit o'zining gullab-yashnagan davriga kelib, jamiyat iqtisodiy hayotining majburiy atributiga aylandi. Qarzga ehtiyojbozor iqtisodiyoti sharoitida kapitalning o'ziga xos xususiyati va takror ishlab chiqarish jarayonida uning harakat qonunlari bilan bog'liq. Aniqrog'i, zudlik bilan kredit olish zarurati quyidagi omillar bilan bog'liq: Iqtisodiy faoliyatning har xil turlarida ishlab chiqarish tsikllarining har xil davomiyligi, bu har doim mablag'larni investitsiya qilish va ularning to'liq qaytarilishi o'rtasidagi vaqt oralig'iga olib keladi, bu orqali har bir keyingi ishlab chiqarish qarz mablag'larini jalb qilishi kerak; Iqtisodiyotning ko'plab tarmoqlarida (qishloq xo'jaligi, baliq ovlash, shakarni qayta ishlash va boshqalar) ishlab chiqarishning mavsumiyligi; O'z biznesingizni boshlash, rekonstruksiya qilish, ishlab chiqarishni kengaytirish, innovatsiyalarni joriy etish, infratuzilma loyihalarini amalga oshirish, davlat byudjeti kamomadini qoplash, uy-joy, mashina sotib olish va shunga o'xshash narsalar uchun bir martalik katta mablag'larga ehtiyoj;
Qarz mablag'larining asosiy manbalari zamonaviy iqtisodiyotda:
1) asosiy va aylanma mablag'lar qiymatidan muntazam ravishda ajratmalar natijasida olingan korxonalarning vaqtincha bo'sh mablag'lari, ular tovar va xizmatlar sotilgandan keyin sotib olish uchun to'planadi. vaqtida uskunalar, binolar, transport va ularni ta'mirlash; xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, elektr energiyasini sotib olish uchun; mehnatga haq to'lash;
2) korxonalar, tashkilotlar, muassasalar foydasining uni ishlatilishini kutib, ma'lum vaqt ichida talab qilinadigan hajmgacha yig'iladigan qismi;
3) kelgusi xarajatlarga mo'ljallangan va tijorat banklari, sug'urta kompaniyalari, pensiya jamg'armalari va boshqa shu kabi hisobvaraqlarda to'plangan aholining mablag'lari;
4) davlat va mahalliy (hududiy) jamoalarning soliqlar va yig'imlar hamda tijorat faoliyatining har xil turlari orqali olingan, ular olingan paytdan boshlab foydalanishga qadar vaqtincha bo'sh mablag'ga aylanadigan pul daromadlari.
Zamonaviy iqtisodiyotda kreditning ahamiyatini deyarli baholab bo'lmaydi. Bozor iqtisodiyotida kreditning mohiyati va roli uning funktsiyalari orqali qisqacha bayon qilinadi. yilda Kreditning asosiy funktsiyalari: Jamiyatning eng xilma-xil ehtiyojlari uchun vaqtincha bo'sh mablag'larni safarbar etadi; Samarali (qat'iy kredit shartlari orqali) mablag'larni iqtisodiyotning eng foydali yoki ustuvor yo'nalishlari va tarmoqlariga qayta taqsimlaydi; Muomaladagi naqd pullarni kredit pullari - banknotalar (bir vaqtning o'zida ular muomaladan metall pullarni almashtirgan), veksellar, cheklar, kredit kartalar bilan almashtirish orqali muomaladagi xarajatlarni kamaytirishga hissa qo'shadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning tarqalishi tufayli tovar ayirboshlash va kapital aylanmasi sezilarli darajada tezlashdi, tadbirkorlarning daromadlari o'smoqda; Kapitalning kontsentratsiyasi va markazlashuvi jarayonlarini tezlashtiradi. U faol ravishda raqobat vositasi bo'lib xizmat qiladi, firmalarning egallab olinishi va birlashishiga, yirik korporatsiyalar paydo bo'lishiga yordam beradi;
U davlat tomonidan (markaziy bank orqali) mamlakatda biznes (tadbirkorlik) faoliyatini tartibga solish vositasi sifatida foydalaniladi. Shunday qilib, kredit o'z funktsiyalari bilan, bir tomondan kapitalning bir sohadan ikkinchisiga erkin oqimining zarurligi bilan, ikkinchidan, ma'lum tarmoqlar va korxonalarda jismoniy (real) kapital shaklida belgilanishi o'rtasida paydo bo'ladigan bozor iqtisodiyotining ziddiyatlarini hal qiladi. Moslashuvchan kredit mexanizmi orqali korxonalar, aholi va davlat doimo mavjud bo'lgan vaqtincha bo'sh mablag'lar to'planib, qo'shimcha mablag'larga muhtoj bo'lgan iqtisodiyotning ushbu nuqtalariga yuboriladi. Shunday qilib, kredit evaziga har bir kishi cheklangan kapitaldan qutulish va ezgu rejalarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'lib, tovarlarni sotishni jadallashtirish va ishlab chiqarish hajmini ko'paytirish orqali butun iqtisodiyot foyda ko'radi.
Umuman kapitalning mohiyati va kredit kapitalini shakllantirish manbalarini tushunish bizni kredit munosabatlari asoslarini aniq asoslashga olib keladi. Kreditlashning asosiy tamoyillari(ular tez-tez chaqiriladi shartlar):
1) qaytish;
2) shoshilinchlik;
3) moddiy xavfsizlik;
4) to'lov.
Kreditning manbai vaqtincha bo'sh mablag'lar bo'lganligi sababli, ulardan qarzga sarflanadigan darajada vaqtinchalik. Shunga ko'ra, qarzni to'lash ham ta'rifni nazarda tutadi uning etukligi. Bundan tashqari, kredit shartnomasi har doim ishonchga asoslangan bo'lishiga qaramay, ya'ni qarz beruvchining qarzni o'z vaqtida to'lashini kutishi, albatta, qarz beruvchining qarzdorning halolligi bilan uni ishonchli o'ynashi, o'ziga bo'lgan ishonch darajasida ma'lum kafolatlarni talab qilishi kerak. Bunday kafolat kreditning moddiy ta'minoti. E'tibor bering, ushbu kafolatning rasmiy sertifikati qarz oluvchining o'zi yoki uning kafili nomidan berilishi mumkin. Va nihoyat, kapital, uning ta'rifiga ko'ra, egasiga daromad keltirishi kerakligini hisobga olgan holda, qarz oluvchi kerak to'lamoq unga berilgan kreditdan foydalanish huquqi uchun. Ko'rib turganingizdek, kreditning mavjudligi faqat uni kafolatlaydigan "o'yin qoidalariga" bo'lgan qat'iy ishonchga asoslangan bo'lishi mumkin. Shuning uchun uning nomi lotincha "credere" (ishonish, ishonish) dan kelib chiqqan. Kreditdan foydalanish huquqi uchun to'lov yoki qarz narxi deyiladi kredit foizlari.Bu aniq. Biroq, nazariy iqtisodchilar har bir iqtisodiy hodisa va jarayonning chuqurligini bilishga intilib, foizlarni odamlar bugungi kunda tovarlarni (resurslarni yoki tovarlarni) olish uchun to'lashlari kerak bo'lgan narx deb izohladilar va ular etarli mablag 'topguncha va to'planguncha kutmaydilar. ushbu imtiyozlarga ega bo'lish. Qarz beruvchi nuqtai nazaridan foizlar - bu bugungi kunda uning ijtimoiy farovonligi uchun o'z farovonligini oshirishni rad etganligi yoki, boshqacha qilib aytganda, o'z kapitalini "yeyishdan" bosh tortgani uchun mukofotdir.
XXI asrda globallashuv jarayonlari faollashishi bilan birga iqtisodiy munosabatlar ham tubdan o‘zgarmoqda. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiyotning chuqur integratsiyalashishi natijasida bir davlatda yuzaga kelgan iqtisodiy muammoning zudlik bilan boshqa bir davlatga tarqalish ehtimolining kuchayishi globallashuv jarayonining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri hisoblanadi.
Bu jarayondan, albatta, bizning mamlakat ham chetda tura olmaydi. Ana shunday omillarni e’tiborga olib, mamlakatimizda kapital bozorini isloh qilish, uning iqtisodiyotimizni rivojlantirishdagi rolini kuchaytirish va imkoniyatlaridan samarali foydalanish borasida tizimli ishlar amalga oshirila boshlandi.
Mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish va iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiya qilish moliya-bank tizimi, shu jumladan kapital bozori imkoniyatlaridan to‘liq foydalanishni hamda ushbu tizimni sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarishni talab qiladi. Shu maqsadda, kapital jalb qilish korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish 2017 - 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida asosiy vaziflaradan biri etib belgilandi. Bu boradagi islohotlarning dastlabki bosqichi sifatida jahon davlatlari tajribasidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 14.01.2019 yildagi
5630-sonli Farmoni bilan mustaqil davlat organi “Kapital bozorini rivojlantirish agentligi” tuzilib, uning asosiy vazifalari etib qimmatli qog‘ozlar bozorini shakllantirish, rivojlantirish, tartibga solish va korporativ boshqaruv sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish belgilangan.
Jahon tajribasidan ma’lumki, kapital bozori rivojlanishi uchun mamlakatda samarali korporativ boshqaruv tizimi, takomillashgan fond bozori hamda investitsion muhit bo‘lishi zarur. Ana shu uchta muhim omil vositasida kapital bozori biz maqsad qilgan va kutgan natijani berishi mumkin. 2021 yil 13 aprelda qabul qilingan “Kapital bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Prezident farmonida ana shunday maqsad va vazifalar, sohaning asosiy yo‘nalishlari belgilab berilgan.
Farmonda mamlakatimizda kapital bozori raqobatbardoshligini oshirish, uning kapitallashuvini 2024 yil boshiga qadar 45 trillion so‘mga yetkazish, bank tomonidan kreditlashga muqobil bo‘lgan samarali moliyalashtirish mexanizmini yaratish ko‘zda tutilgan. Bu, albatta, bejiz emas. Chunki rivojlangan mamlakatlarda kapital bozori iqtisodiyotning turli tarmoq va sohalarini moliyalashtirish hamda aholi farovonligini oshirishning asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Chunonchi ayrim rivojlangan davlatlarda kapital bozorining kapitallashuvi mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YAIM)ga nisbatan 100 foiz va undan ham ortiqni tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bu ko‘rsatkich 30-60 foiz atrofida. O‘zbekistonda esa YAIMga nisbatan 1 foizga ham yetmaydi.
Kapital bоzori ulushini oshirish uchun, birinchi navbatda, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimi samarali ishlashi lozim. Aksariyat aksiyadorlik jamiyatlarida davlat ulushining saqlanib qolayotganligi xususiylashtirish jarayoni samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu, o‘z navbatida, fond bozorining rivojlanishiga to‘sqinlik qilyapti.
2022 yilning yanvar holatida 607 ta aksiyadorlik jamiyati bo‘lib, ular chiqargan aksiyalarning nominal qiymati 153 047,94 mlrd so‘mni tashkil etgan. Aksiyadorlik jamiyatlarining 234 tasida davlat ulushi mavjud bo‘lgan. Ular tomonidan chop etilgan aksiyalar nominal qiymati 125 322,1 mlrd so‘mga teng. Ayrim tarmoq va sohalarda davlat ulushining saqlanib qolayotgani korxonalar faoliyatiga bozor mexanizmlarini joriy etish jarayoni kechikishiga sabab bo‘lmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, yangi turdagi raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, unga ilg‘or texnologiyalarni joriy etish, innovatsion jarayonlarning faollashuviga to‘sqinlik qilmoqda. Prezident farmonida kapital bozorini yanada rivojlantirish borasidagi barcha holatlar nazarda tutilgan. Farmonda belgilangan vazifalar ijrosi, birinchi navbatda, investitsiya muhitini tubdan yaxshilash, davlat aksiyalar paketini sotish jarayonlarini yanada tezlashtirish, davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk daxlsizligini kafolatlash, davlat aktivlarini boshqarishda zamonaviy yondashuvlarni joriy etish, kapital bozorining iqtisodiyotni rivojlantiruvchi muhim omillardan biriga aylanishiga zamin yaratadi.
Farmonda belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun, eng avvalo, kapital bozorini rivojlantirish vositalari samarali ishlashi lozim. Rivojlangan mamlakatlar amaliyotidan ma’lumki, kapital bozori faoliyati bevosita korporativ boshqaruv tizimi qay darajada amal qilishi, fond bozorlarining samarali ishlashi, innovatsion salohiyat darajasi, investitsiya dasturlarini ustuvor sohalarga joriy etish, infratuzilmani rivojlantirish hamda mamlakatning investitsion jozibadorligini oshirishga bog‘liq.
Kapital bozorini yanada rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan bunday o‘zgarishlar mamlakatda qulay investitsion muhit yaratish, iqtisodiyot tarmoqlarida integratsiyalashuv jarayonini rag‘batlantirish va moliyalashtirishning yangi mexanizmlarini joriy etishni taqozo etadi.
Buning uchun ustuvor sohalarga investitsiyalarni jalb etish, mamlakatning tabiiy, mineral xomashyo, moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, samarali raqobat mexanizmini yaratish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash lozim. Yana bir muhim masala shundan iboratki, aholining qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan ishonchini tiklash zarur. Ana shunda pul jamg‘armalari ko‘payadi, aholining investitsiyaviy faolligi oshadi.
Kapital bozorining barcha segmentlarini rivojlantirish, sohaga ilg‘or xalqaro amaliyot va tajribalarni joriy qilish, ortiqcha to‘siq va cheklovlarni bartaraf etish iqtisodiyotga investitsiyalar kiritishni rag‘batlantiradi. Kapital bozori orqali iqtisodiyotga xususiy investorlarni keng jalb etish imkoniyati paydo bo‘ladi.
|
| |
