4.
.....................................................................................................
Ma
sala bayoni. Hindistonda milliy dinlarning shakllanishi
Milliy dinlar deb ma’lum bir xalq, millat vakillari e’tiqod qiladigan, boshqa
xalqlar va millatlar orasida deyarli yoyilmagan dinga aytiladi.
Vedalar dini, Braxmanizm va Xinduizm qadimgi milliy dinlardan sanaladi.
Vedalar dini
er.av. 1-ming yillikda Xindistonda vujudga kelgan. U
braxmanizm va xinduizm dini shakllanishining dastlabki bosqichi. Veda dinida
dastlab tabiat kuchlari va xodisalari inson qiyofasiga o‘xshatib tasavvur etilgan.
Bu dinda yaxshi va yomon xudolar, ruhlar haqidagi tasavvurlar asosiy o‘rin
egallagan. Veda dinida ko‘pxudolik – poletizm hukmron bo‘lgan. Uning
sig‘inish marosimlari asosan xudolarga qurbonlik qilish, ovqat, hayvonlar
keltirish, maxsus ichimliklar ehson qilish va boshqa rasm-rusumlarni
bajarishdan iborat bo‘lgan.
Dastlab alohida ruhoniylar va ibodatxonalar bo‘lmagan. Keyinchalik diniy
ibodatlarga boshchilik qiluvchi kohinlar, ularning yuqori tabaqalari-brahmanlar
kelib chiqqan.
«Veda» so‘zi sanskritcha bo‘lib «bashorat», «muqaddas bilim», «oliy
donishmandlik» ma’nolarini anglatadi. Bu dinining ta’limoti qadimgi
xindlarning to‘rt kitobdan iborat Vedalar to‘plamida bayon etilgan. Vedalar
to‘plamlari er.av. 2-ming yillikning boshlarida yaratilgan.
8
Q
arang. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy
nashriyoti. Toshkent 2002, 4-jild, 295-bet.
60
Vedalar quyidagi to‘rt yirik to‘plamdan iborat:
1.
Rigveda («Madhiyalar vedasi»);
2.
Samaveda («Qo‘shiqlar vedasi»);
3.
Yajurveda («Qurbonliklar vedasi»);
4.
Atxarvaveda («Afsun va jodular vedasi»).
Bu kitoblar ichida eng qadimgisi «Rigveda» hisoblanadi. Unda tabiatdagi narsa va
xodisalar: osmon o‘zgarishi, quyosh, yulduzlar, momaqaldiroq, shamol,
yomg‘ir, tog‘lar, daryolar ilohiy kuchlar sifatida gavdalantirilib, ular sharafiga
qo‘shiqlar, madhiyalar to‘qilgan, ularga qurbonliklar keltirilgan. Insoniyat
hayoti, uning qanday kun kechirishi, baxt-saodati ana shu kuchlarga bog‘liq
holda tasavvur qilingan. «Rigveda» 1028 she’riy qo‘shiqdan iborat bo‘lib, unga
ko‘ra Indra – momaqaldiroq; Mitra – quyosh; Varuna – osmon; Agni – olov;
Yama – ajal, o‘lim keltiruvchi; Sama – oy; Rita – koinot tartibini ushlovchi
xudo va mabudlar deb tasvirlangan.
9
2-kitob «Samaveda» (qo‘shiqlar vedasi) 1549 qo‘shiqdan iborat bo‘lib,
«Rigveda»ni to‘ldiradi.
3-kitob «Yajurveda» (qurbonlik vedasi) bo‘lib, unda qurbonlik qilish, olovga
sig‘inish marosimlari kuylanadi.
4-kitob «Atxarvaveda» (Jodugarlik vedasi) 731 qo‘shiqdan iborat bo‘lib, unda
dushmanlar, ilonlar, kasalliklar kabi insonga zarar keltiruvchi kuchlar
la’natlaniladi, sihat-salomatlik tilash bilan bog‘liq duo-afsunlar bayon qilingan.
Vedalar qiyin tilda yozilganligi sababli, keyinchalik ularga sharh va izohlar
yozilgan. Vedalarga yozilgan bunday diniy-falsafiy izohlar «Upanishad» deb
yuritiladi. «Upanishad» - sanskritcha so‘z bo‘lib, ustozning yonida haqiqatni
bilish uchun o‘tirmoq degan ma’noni bildiradi. Upanishadlar er.av. VII-III
asrlardan boshlab melodiy XIV-XV asrlargacha tuzib borilgan va ularga 250 ga
yaqin asarlar kiritilgan.
Upanishadlarda Braxma oliy ibtido, jism va xodisalar asosi va sababi, barcha
borliqning boshi va oxiri deb ko‘rsatiladi. Braxma – qiyofasiz xudo, mutloq
kuch deb talqin etilib, barcha narsalar o‘shandan – ya’ni Braxmadan paydo
bo‘lgan, o‘sha bilan yashaydi va o‘lgach, yana o‘shanga qaytadi. Barcha
narsalar braxmadir, braxma esa atmandir deyiladi. Atman – bu umumiy jon, ruh
demakdir. Moddiy dunyo, jumladan, inson ham, atman – braxmadan paydo
bo‘lgan va yana o‘shanga aylanadi, insonning joni avvalgi mohiyatiga butunlay
qaytib, u bilan yana qo‘shilib ketadi.
Har bir inson ilohiy kuch tomonidan belgilangan hayot kechirish qonuniga
muvofiq yashashi kerak, kimki bu qonunni buzsa, uning joni kelgusida biron
9
Qarang. O‘zbek milliy ensiklopediyasi. Toshkent. 2001. 2-jild, 410-bet.
61
hayvon yoki xashorat tanasida qayta dunyoga keladi. Bu qonunni buzmagan
odamning joni esa kelgusida yuqori tabaqa vakillariga mansub inson tanasida
qayta paydo bo‘ladi, deb ta’lim beriladi. Insonning yashashdan maqsadi ham
ana shunda deb tushuntiriladi.
|
