Sistema sо‘zi qanday ma’noni bildiradi?  2

95 
14-§. BIOLOGIYANI О‘QITISH SHAKLLARINING
SISTEMASI 
 “Sistema” yunon tilida narsalar, hodisalar, tushunchalarning 
ma’lum mantiqiy tartibdagi bir butun birikmasini ifodalaydi. 
Metodikada sistema tarbiyaviy ta’lim jarayoni va uning tarkibiy 
elementlarining bir butunligi hamda rivojlanish prinsiplari bilan taqozo 
qilinadi. Maktabda о‘quvchilarga ta’lim va tarbiya berish о‘quv 
ishlarining muayyan shakllarida amalga oshiriladi. О‘qitishning shakli 
bu tarbiyaviy ta’lim jarayonida о‘qituvchi tomonidan foydalanadigan 
о‘quvchilarning о‘quv idrok qilish faoliyatini uni о‘tkazilish 
sharoitlariga muvofiq holda tashkil qilinishidir. 
Maktabda о‘rganiladigan barcha predmetlar uchun о‘quv 
ishlarining asosiy shakli darsdir. Darslarda davlat dasturi va ma’lum 
darajada darslik belgilagan о‘quv materiali о‘qitiladi. Darslarga 
qatnashish о‘quvchilar uchun majburiydir. Biologiya о‘qitishning asosiy 
shakli-darslarga qо‘shimcha holda maktab amaliyotida о‘qituvchining 
о‘quvchilar bilan olib boradigan о‘quv ishlarining boshqa shakllari 
tarixan vujudga kelgan. Dastlab majburiy bо‘lmagan sinfdan tashqari va 
maktabdan tashqari mashg‘ulotlar, ekskursiyalar о‘qitish sistemasiga 
qо‘yilgan. Hozirgi vaqtda metodika va maktab amaliyotida biologiya 
bо‘yicha о‘quvchilar bilan olib boriladigan о‘quv ishlarining quyidagi 
shakllari qabul qilingan: darslar va ular bilan bog‘liq bо‘lgan 
ekskursiyalar uy ishlari, darsdan tashqari ishlar va sinfdan tashqari 
ishlar.
Metodik jihatdan tо‘g‘ri tashkil qilingan ta’lim jarayonida shu 
о‘qitishning barcha shakllari – о‘qitishning asosiy shakli bо‘lgan dars 
bilan uzviy bog‘liqdir, ular biologik tushunchalarni, dunyoqarashni, 
tafakkurni va amaliy kо‘nikmalarni rivojlantiradi. Sinfdagi darslarda 
biologiya predmetining hammasi о‘qitiladi. Darslar kurs mavzulari 
bо‘yicha materialning izchil bayon qilinishini ta’minlovchi muayyan 
izchilligida joylashadi. Darslarda о‘qituvchi barcha о‘qitish metodlarini: 
og‘zaki, kо‘rgazmali, amaliy metodlarni qо‘llaydi. U о‘simlik va 
hayvonlarni namoyish qiladi va amaliy ishlar bajarish yо‘li bilan 

96 
о‘quvchilarni ayrim organizmlarning tashqi hamda ichki tuzilishi bilan 
tanishtiradi. Lekin darsda tirik organizmlarning rivojlanishini, 
biotsenozlarda har xil organizmlarning birgalikda ishlashini kо‘rsatib 
bо‘lmaydi. Shuning uchun ham biologiya о‘qitish metodikasida 
darslarni tо‘ldiruvchi maxsus shakllar qо‘llaniladi. Ekskursiyalar 
о‘quvchilarni tabiatda tabiiy guruhlar, fermer xо‘jaliklar yoki 
muzeylarda, о‘simlik va hayvonlar bilan tanishtiradi. Ekskursiyalar dars 
bilan uzviy bog‘liqdir. Ekskursiyada о‘rganilgan obyektlar kurs 
davomida kо‘p marta esga olinadi, tо‘plangan narsalar namoyish 
qilinadi. Ekskursiyalarda о‘quvchilar oldingi bilimlarini mustahkamlab, 
tabiat haqidagi uquvlarini rivojlantirib topshiriqlar asosida kuzatishlar 
о‘tkazadilar va material yig‘adilar.
Uy vazifalari eksperimental xarakterda bо‘lishi bilan darslar bilan 
bog‘liqdir. О‘quvchilar uyda uncha murakkab bо‘lmagan tajribalar 
qо‘yadilar. Darsda olingan tasavvurlarni tasdiqlash uchun sinfda 
о‘tkazilgan tajriba, amaliy ishlarni takrorlaydilar yoki ularni oxiriga 
yetkazadilar. Oldindan uyushtirilgan uy ishlari alohida qiziqish kasb 
etadi. Bunda о‘quvchi shu hodisani sinfda о‘rganguncha tajriba qо‘yadi 
yoki kuzatishlar olib boradi va shu mavzu bо‘yicha darsga ish 
natijalarini olib keladi. Eksperimental tartibdagi ishlardan tashqari fikr 
yuritish uchun, kelgusi darsda, ya’ni material bilan bog‘lanish о‘rnatish 
maqsadida ilgari о‘tilgan mavzular bо‘yicha masalalar va savollar 
berilishi mumkin. 
Darsdan tashqari ishlar uy ishlariga nisbatan murakkabroq bо‘lib, 
ularni bajarish uchun tegishli о‘simliklar, maxsus asboblar va boshqa 
jihozlar talab qilinadi. Darsdan tashqari ishlarga: biologiya xonasi, tirik 
tabiat burchagidagi, о‘quv tajriba uchastkasidagi va tabiatdagi ishlar 
kiradi. Biologiya kabineti va tirik tabiat burchagida о‘tkaziladigan ishlar 
uchun о‘quvchilarga topshiriqlarni darslarda kursning barcha mavzulari 
bо‘yicha о‘quv yili davomida berib boriladi. О‘quvchilarning о‘quv-
tajriba uchastkasidagi yozgi topshiriqlarning natijalari ham barcha 
sinflar bо‘yicha kuzda о‘tkaziladigan darslarda foydalaniladi. Darsdan 
tashqari ishlar majburiydir va buning uchun о‘quvchilar baho oladilar. 
Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning majburiy bо‘lmagan, kо‘ngillari 

97 
shakllari, individual ishlar sinfdan tashqari о‘qishlar yoki tabiatshunoslar 
tо‘garagining ish, ommaviy kechalar, ijtimoiy foydali mehnatlar keng 
qо‘llaniladi. Sinfdan tashqari ishlar о‘quv materiali asosida unga bog‘liq 
holda uyushtiriladi. Biroq uning mazmunini takrorlamaydi, dastur 
doirasi bilan cheklanmaydi, ammo uni tо‘ldiradi. Yosh tabiatshunoslar 
tо‘garagi biologiya darslarda namoyish qilish uchun kurs bо‘yicha qulay 
va kerakli tajribalar qо‘yib boradi. Sinfdan tashqari о‘qitilar, agar 
о‘quvchilarning о‘qiganlari darslarda, ekskursiyalarda, darsdan va 
sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda joy olsa, ya’ni о‘qitish jarayoniga 
uzviy kirsa, yaxshi beradi: о‘quvchilar axborot va dokladlar bilan 
chiqadilar, о‘qiganlari haqida maqolalar yozadilar. 
Misol uchun “qon” va “qon aylanish” mavzularini о‘tishda 
о‘qituvchi turli metodlardan foydalanadi. Ayni paytda о‘qituvchi 
о‘quvchi gruppalariga: diffuziya va osmos hodisaning о‘rganishga oid 
tajribalar qо‘yish, odam va baqa qonidan preparat tayyorlash, qonning 
shaklli elementlarini modelini yasash, qon guruhlarini aniqlash, 
arteriyalarda pulsni sanash kabi topshiriqlar beradi. о‘quvchilar bu 
topshiriqlarni darsdan tashqari vaqtlarda bajaradilar. Imkoniyati 
bо‘lganda о‘qituvchi qon quyish instituti, tibbiyot muzeyiga ekskursiya 
tashkil etadi. U ekskursiya mazmuniga oid о‘quvchilarga savollar 
beradi. Ekskursiyada qaysi masalalarga kengroq e’tibor berishni 
kо‘rsatib beradi. Ekskursiyadan keyin о‘quvchilar rasm va sxemalar 
bilan ta’minlangan hisobotlar tayyorlaydilar. О‘quvchilar ekskursiya 
mavzusiga oid devoriy gazetalar tayyorlaydilar. Eng yaxshi hisobotlar 
takrorlanishda foydalaniladi. Bularning barchasida о‘quv shakllar bilan 
tо‘g‘ri va teskari bog‘lanish kо‘rinadi. О‘quvchilarning ish natijalari 
manbai sifatida darsga kiritilganda, о‘quvchilarning о‘zlari bu teskari 
bog‘lanish ta’limotiga emas, balki alohida tarbiyaviy ahamiyatga ega 
bо‘ladi. Dars о‘quv ishlarining tashkil qilishning barcha shakllarini 
qamrab oluvchi butun tarbiyalovchi ta’lim jarayonining markaziy 
qismidir. Kо‘pincha о‘qitish shakllari tо‘g‘risidagi tushunchalarni 
metodlar tо‘g‘risidagi tushuncha bilan aralashtirib yuboradilar, masalan, 
ekskursiyani “Ekskursiya metodi” deb ataladi. Bu tо‘g‘ri emas, chunki 
о‘qitishning har bir shaklida metodlar qо‘llanilishi mumkin. Biologiya 

98 
о‘qitish sistemasi asosan tarbiyalovchi ta’lim asosiy elementlarning 
rivojlanishidan,о‘qitishning barcha shakllari о‘rtasidagi bog‘lanishlardan 
iboratdir. Darsda ilmiy biologik tushunchalar va amaliy о‘quvlar 
rivojlantirilishi, ular uy ishlarida ham ekskursiyalarda ham rivojlanishda 
davom etadi. О‘qitish shakllarini har biri uning о‘ziga xosligi, 
predmetning mazmuni, tarbiyaviy ta’limning umumiy prinsiplari bilan 
belgilangan о‘zining sistemasiga ega. 

Download 1,48 Mb.