|
-rasm. Tekislik daryosi va daryo vodiysining ko ‘ndalang kesimi
|
| bet | 18/42 | | Sana | 08.02.2024 | | Hajmi | 3,06 Mb. | | #153211 |
Bog'liq 5-sinf Geografiaya darslik43-rasm. Tekislik daryosi va daryo vodiysining ko ‘ndalang kesimi.
boshlanadigan joy uning manbayi deb ataladi. Yurtimizdagi Sirdaryo va Amudaryo baland tog‘lardagi qor va muzliklardan boshlanadi. Volga daryosi tekislikda, Valday qirlarida buloqlardan boshlanadi. Daryolar qayerdan boshlanmasin, ularning irmoqlari bo‘lsa, katta, ser- suv daryolarga aylanadi. Irmoqlar deb bosh (asosiy) daryoga yon tomonlardan kelib quyiladigan ki- chikroq daryolarga aytiladi. Bosh daryo o‘zining barcha irmoqlari bilan birga daryo sistemasini hosil qiladi.
Ko‘pchilik daryolar okean, dengiz, ko‘l yoki boshqa daryolarga
kelib quyiladi. Daryoning okean, dengiz, ko‘l yoki boshqa daryo- ga quyiladigan joyi daryoning mansabi deyiladi (atlasdagi O‘z- bekistonning tabiiy xaritasidan Sirdaryo, Amudaryo va Zarafshon daryolarining manbayi va mansabini toping).
Daryo havzasi va suvayirg‘ich. Yerga shimilishga ulgurmagan va bug‘lanib ketmagan hamma suv daryolarga oqib tushadi. Barcha suvi bir daryoga oqib tushadigan quruqlik maydoni daryo havzasi deb ataladi (44-rasm).
Hamma daryolarning, hatto eng kichik daryolarning ham o‘z havzasi bo‘ladi. Amazonka havzasi eng katta daryo bo‘lib, maydoni 7 mln km2 dan iborat. Qo‘shni daryolar havzalarini bir-biridan ajratib turadigan chegara suvayirg‘ich deyiladi. Suvayirg‘ichlar tog‘larning cho‘qqilariga, tekisliklarda esa balandroq joylarga to‘g‘ri keladi.
Tog‘ va tekislik daryolari. Tog‘ daryolari tekislik daryolariga qara- ganda juda tez oqadi, vodiylari tor va chuqur bo‘ladi. Ko‘p daryolar tog‘lardan boshlanib, tekislikka oqib chiqadi va tekislik daryosiga aylanadi. Bunday daryolarga Sirdaryo, Amudaryo va Zarafshon daryolarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Sirdaryo Tyanshan tog‘larida 5000 m ga yaqin balandlikdan Norin nomi bilan boshlanadi. Tog‘lar
44-rasm. Daryo havzasi va uning tarkibiy qismlari.
46-rasm. Niagara sharsharasi.
orasidagi chuqur daralarda hayqirib oqadi. Tekislikka chiqqanidan keyin keng o‘zanda yoyilib, sekin oqadi. Daryolar tog‘lardan yemirib, oqizib kelgan tog‘ jinslari — katta toshlar o‘zanida cho‘kib qoladi. Daryo tekislikka chiqqanda esa suvdan qum va loyqa cho‘kib qoladi. Daryolar suvidan cho‘kindi jinslarning saralanib cho‘kishi qonuniyatini birinchi bo‘lib Abu Rayhon Beruniy aniqlagan.
Daryolar suvi baland joylardan otilib tushib, sharsharalarni hosil qiladi (45-rasm). Dunyodagi eng baland sharshara Janubiy Ame- rikada, Churun daryosidagi Anxel sharsharasi. Uning balandligi 1054 m. Lekin suvi ko‘p emas. Eng sersuv sharsharalardan biri - Shimoliy Amerikadagi Niagara sharsharasidir. Bu sharsharada suv 48 m balandlikdan otilib tushadi (46-rasm). Yana bir katta sharshara Afrikadagi Viktoriya sharsharasi. Unda suv 120 m balanddan otilib tushadi (bu sharsharalarni yarimsharlar tabiiy xaritasidan toping).
Daryolarga suv qayerdan keladi? Daryolar yomgir, qor, muz suvlari, buloqlar suvlaridan to‘yinadi. Baland tog‘lardan boshlanadigan daryolar tog‘lardagi muzliklar va qor suvlari bilan to‘yinadi. Ular yozda sersuv bo‘ladi. Amudaryo bilan Zarafshon daryosi ana shunday daryolar hisoblanadi. Ba’zi daryolarga yomg‘ir suvi ham, qor suvi ham, yer osti suvlari ham tushadi. Bunday daryolarni aralash to‘yinuvchi daryolar deyiladi. Masalan, Sirdaryo shunday daryolar sirasiga kiradi.
Daryolar qadim zamonlardan kishilarni chuchuk suv bilan ta’min- laydigan asosiy manba bo‘lib kelgan. Mamlakatimizda suvdan yaxshi- roq foydalanish uchun daryolarga suv omborlari qurilgan, kanal va ariqlar qazilgan, qurg‘oqchil yerlarga suv chiqarilgan. Daryolarga to‘g‘onlar, elektr stansiyalar qurilib, energiyasidan ham foydalaniladi.
«Geografiya», 5-sinf.
Suvni iflos qilmasdan, tejab-tergab foydalanish har birimizning muqaddas burchimiz hisoblanadi. Buni aslo unutmaylik!
Tayanch so‘z va tushunchalar
Irmoq
Sharshara
Daryo
Suvayirg‘ich Daryo havzasi
O‘zan
Manba
Daryoning to‘yinishi
|
| |
