Trassiniya planetasida ikki tur gumanoidlar - lyagoidlar va jaboidlar
yashaydi. Ularning tashqi ko'rinishi bir xil, lyagoidlar lekin doimyolg'on gapiradi,
jaboidlar esa doim haqiqatni gapiradi.
Planetaga undagi kayot tarzirti biladigan kosmonavt kelib tushdi va uchta
gumanoidga duch keldi. U gumanoidlar bilan yaqindan tanishish maqsadida
ularning qaysi turga kirishlarini so'radi.
Birinchigumanoid nimadir deb g'o'ldiradi.
Ikkinchigumanoid «Ulyagoidman» deyapti deb tushuntirdi.
Uchinchichi esa «Sen har doimgidayyog'lon gapiryapsan» debdi.
Sizning fikringizcha, uchinchi gumanoid qaysi turga kiradi.
Bu kabi masalalar talabalarning mantiqiy fikrlashini rivojlantiradi va
97
ularning darsdagi faolligini oshirishga xizmat qiladi. Masalaning javobiga
keladigan bo’lsak, uchinchi gumanoid jaboid bo’lib chiqadi. Zero, birinchi
gumanoid jaboid bo'lsa, u faqat haqiqatni gapiradi va «men jaboidman» deb
javob beradi. Agar u lyagoid bo'lganida u baribir «men jaboidman» deb javob
bergan bo'lar edi, chunki lyagoid hech qachon to'g’ri javob bermaydi. Demak,
ikkinchi gumanoid yolg’on gapirgan. Uchinchi gumanoid haqli ravishda
ikkinchisini yolg’onchilikda ayblayapti, demak u jaboid bo’lib hisoblanadi.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga xizmat qiladigan ikkinchi bir masalani
qarab chiqaylik:
Samolyotning bir qanotidan ikkinchi qanoti uchlarigacha bo'lgan uzunlik 40
metrni tashkil qiladi.
Katta alg'batros qushining qanotlariyoyilganda esa 4 metrgayetadi.
Samolyot va alg'batrosning yerga tushadigan soyalari o'zaro teng bo'Iishi
uchun ular qanday balandlikda parvoz qilishlari kerak?
Bu masalaning javobiga keladigan bo'lsak, qush va samolyotning soyasi bir
xil bo’Iishi mumkin emas. Zero, quyosh yerdan shu darajada uzoq masofada
joylashganki, qush va samolyotning masala shartiga ko’ra talab qilinadigan
balandlikda uchishi amalda mumkin emas. Ushbu masala o'quvchilarni har bir
masala yechimi ustida jiddiy va tanqidiy mulohaza yuritishga o'rgatadi.
Ishning umumiy xulosasi o’rnida turli allomalar tomonidan, turli davrlarda
bildirilgan quyidagi fikrlarni keltirmoqchimiz:
-nimanidir boshqacha bajara olish uchun aw alo uni boshqacha tasawur
qila olish lozim;
-raqobatda eng kuchli yoki eng aqllilar emas, balki yuz berayotgan
o’zgarishlarga to'laroq javob bera oladiganlar g'olib chiqadi;
-agar siz to’g’ri yo’lda bo’lgan chog'ingizda ham bir daqiqaga to'xtab
qolsangiz, undan tushib qolishingiz mumkin;
- kashfiyotlar davri nihoyalab, mahorat davri boshlanmoqda.
98
Yana shuni qayd etish joizki, agar siz nimanidir bajara olaman deb
hisoblasangiz Siz haqsiz. Agarda, uni bajara olmayman deb hisoblasangiz, bu
holatda ham Siz haqsiz. Demak, har birimiz davr va ta'lim islohotlari asosida
zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida yetuk kasb egalarini tarbiyalashga
intilishimiz lozim, chunki biz buni bajara olamiz.
8.6.
O'quvchilar ijodkorlik faoliyatini tashkil qilishga tabaqalashtirilgan
yondashuv. respublikamizda tabaqalashtirilgan ta'limni joriy qilish rivojlangan
demokratik davlatlar darajasida, yuksak mahnaviy va axloqiy talablarga javob
beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlashga xizmat qiluvchi milliy ta'lim
tizimini yaratishning muhim tadbirlardan biri sifatida ehtirof etildi hamda
«kadrlar tayyorlash milliy dasturiwni joriy etishning ikkinchi bosqichida muhim
vazifa etib belgilandi.
O’z navbatida, kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti
bo’lgan shaxsga nisbatan qo’yilgan talablarda uni intellektual va mahnaviy-
axloqiy barkamol, ijodiy qobiliyatlarini to'la namoyon eta oladigan darajada
tarbiyalash zarurati alohida qayd etilgan. Biz milliy ta'lim tizimini
shakllantirishning ushbu talablarini asos sifatida qabul qilib, shaxs ijodkorlik
faoliyatini tabaqalashtirilgan metodlar vositasida amalga oshirish yo'llarini
tadqiq qildik.
Tanlangan
tadqiqot
sohasida
bugungi
kundagi
asosiy
vazifalar
tabaqalashtirilgan ta’limning darajalari, mazmuni, shakli, vositalari, amalga
oshirish
metodlari,
pedagogik hamda
psixologik asoslarini
aniqlash,
o'quvchilarning
ijodiy
qobiliyatlarini
individual
yondashuv
asosida
rivojlantirishga doir ilmiy-metodik tavsiyalarini ishlab chiqishdan iborat.
Inson jamiyatda oliy qadriyat hisoblanadi. Amino, turli kishilar turli qiziqish,
turli iqtidor, turli o’sish surhatga ega, u turli sohalar bo’yicha turli darajada
muvaffaqiyatga erishadi. Ushbu omillami shaxs qobiliyatlarini rivojlantirish
jarayonida hisobga olish kerak. Pedagogika nazariyasida ta’limni o’quvchilar
qiziqishlariga ko’ra tabaqalashtirishning maqsadga muvofiqligi asoslab berilgan.
99
Biroq amaliyotda turli darajadagi iqtidor va qobiliyatga ega bo’lgan o’quvchilar
ijodiy sifatlarini rivojlantirish muammosi o’zining to’laqonli yechimini topmagan.
Tabaqalashtirilgan ta’limni tashkil
etishning
eng
qulay metodi
bu
o’quvchilarning qiziqishiga ko’ra tabaqalashtirishdir. Mazkur metodning demokratik
harakterda ekanligi, ushbu asosda o’quvchilar xohishiga ko’ra ixtiyoriy fanlami
chuqurlashtirib
o’qitishga oid ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqilganligini
e'tiborga olib, biz uni o’z izlanishlarimizda asos sifatida qabui qildik.
O ’quvchilami
qiziqishlariga ko’ra tabaqalashtirishga oid tavsiyalarda
o’qituvchining individual yondashuvi, sinfning o’ziga xos xususiyatiga, o’quvchilar
yoshining
e’tiborga olinishi
asosiy
omillar
sifatida qaraladi.
Ta’limda
tabaqalashtirishni amalga oshirishning asosiy yo’llari sifatida doimiy guruhlami
shakllantirish taklif qiiinadi. Guruhlami taqsimlash avvalo majburiy tayyorgarlik
darajasi muvaffaqiyatining mezoni asosida amalga oshiriladi.
O ’quvchilarni ijodkorlik faoliyatini tabaqalashtirish asosida tashkil qilishda
bunday yondashuvning ikkita kamchiligi mavjud, yabni:
- o’quvchilami ijodkorlik qobiliyatlariga ko’ra tabaqalashtirishda majburiy
tayyorgarlik darajasi muvaffaqiyatining mezoni asosiy va hal qiluvchi omil vazifasini
bajara olmaydi;
- o’quvchilar ijodkorlik faoliyatini samarali tashkil etishda guruh o’quvchilari
soni va tarkibi ham muhim ahamiyat kasb etadganligi sababli guruhga yaxlit obyekt
sifatida yondashish kutilgan natijaga erishish imkonini bermaydi.
Qayd etilgan kamchiliklami tuzatish maqsadida biz o’quvchilarni ijodiy
qobiliyatlariga ko’ra tabaqalashtirish mezonlarini quyidagi xislat hamda sifatlar
asosida amalga oshimi tavsiya qilamiz:
Shaxs xislatlari
Shaxs sifatlari
I. Ijtimoiy
Dunyoqarashi, mahnaviy, estetik, mehnat
II. Tajriba
Anglanganligi, ilmiyligi, mahorati, ko’lami
III. Aqliy
Tasawuri, diqqati, fikrlash kengligi, xotirasi
IV. Irsiy
Zehnlilik, topqirlik, ziyraklik, ixtirochilik,
ishchanlik, hozirjavoblik, mantiqiylik, og’lom fikrlilik
100
Ijodkorlik faoliyatini samarali tashkil qilish nuqtai nazaridan o’quvchilarni
tabaqalashtirishda keltirilgan shaxs xislat hamda sifatlarini uning barcha
sohalardagi faoliyat ko'rsatkichlarining umumiy majmuasi sifatida qarab, talab
etilayotgan xususiyatlar salmog'ini oshirishga asosiy e’tiborni qaratish lozim.
Buning uchun yuqorida qayd etilgan shaxs sifatlarni tahlil qilib, ulardan
quyidagilarini ijodiy guruhni shakllantirish uchun asos sifatida taklif etish
mumkin:
- muammolarni ilg'ashdagi ziyrakligi. Bu qobiliyat bir qarashda oddiy
bo’lgan holatlardagi muammolarni ilg’ay olish, atrofdagi hodisalarni nafaqat
kuzata olish, balki ularning sodir bo'lish sabablarini ham anglay bilishda
namoyon bo'ladi;
- ijodiy fikrlash saviyasiningyuqoriligi;
- ijodiy bilim va ko'nikmani qo'llay olishi. Kuzatilayotgan hodisalarni
o'zlashtirilgan bilimlar bilan umumlashtira olish va shu asosda xulosa yasash
hamda vangi bilimlarni keltirib chiqara olishda namoyon bo’ladi;
- ijodiy fikrlash jarayonlarini boshqara olishi, ya’ni oraliq fikrlarni bartaraf
qila olish, bir nechta tushunchalarni bitta umumiysi bilan almashtira olish,
ko’plab hodisalardan asosiysini ajrata olish;
- o'z fikrini to’g’ri va batafsil ifodalashi, ya'ni so'z, raqam, fazoviy-vizual
shakldagi axborotlarni qabul qilish va uzata olish imkoniyatiga ega bo’lish;
- ijodiy mushohada ko'lami, ya’ni hal qilinayotgan muammoni e’tibordan
qochirmagan holda, diqqatni kengroq taqsimlay olish;
- hozirjavoblik, ya'ni masala yechimi uchun talab qilinadigan Ma’lumotlarni
tez xotirlay olish;
- muammoni tahlil qila olish qobiliyati, ya’ni tadqiq qilinayotgan obyektga
tiisbatan muqobil baholardan mosini tanlay olish;
- muammo yechimini tez va oson topa bilishi, topqirlik;
- nutqining ravonligi, ya'ni muammo, g'oya yechimlarini
to'g’ri va
tushunarli ifodalay olish;
101
- ishni
oxiriga yetkaza olishi, ya’ni
ko’zlangan g'oyasini to’siq
va
qiyinchiliklarga qaramasdan oxirigacha amalga oshirish;
- tafakkur moslashuvchanligiga ega bo’lish, ya’ni vaziyatga mos ravishda
fikrlash yo'nalishini o’zgartira olish.
Shaxs faoliyatining ushbu ko’rsatkichlari asosida o’quvchilarni ijodkor
guruhlarga tanlab olishda maxsus testlar, anketa-so’rovnomalari, intervg’yu hamda
suhbat metodlaridan samarali foydalanish mumkin.
Yuqorida qayd etib o’tganimizdek, tabaqalashtirish metodi yordamida
o ’quvchilar ijodkorlik faoliyatini tashkillashtirishda guruh o’quvchilari soni va uning
tarkibi muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot sohasida amalga oshirilgan ishlarning
tahliliga asosan sohasi bo’yicha biz guruh a’zolari sonini 10-12 o’quvchidan iborat
bo’lishini tavsiya qilamiz. Bunda guruh a’zolarining vazifalariga ko’ra tarkibi
quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
- yetakchi (lider) - guruh faoliyatini tashkil etuvchi vaboshqaruvchi;
-
g'oya beruvchi
- guruh oldiga qo’yilgan ijodkorlik masalalarini hal qilish
uchun g'oyalar ishlab chiqadi;
-
tatbiq qiluvchi
- taklif etilgan g'oyalami aniqlashtirish hamda amalga
oshirish yo’llarini taklif qilishda faollik ko’rsatadi;
- bilimdon
- taklif etilgan g’oyalarni amalga oshirish uchun guruh
a'zolarining bilimlarini umumlashtirib, muammo yechimini taklif qiladi;
-hissiy barqarorlashtiruvchi
- guruhdagi shaxslararo munosabatiarni
muvofiqlashtiradi va ijodkorlik uchun qulay psixologik muhit yaratadi;
- tanqidchi - ishlab chiqiladigan ijodkorlik g'oyalariga o'zining tanqidiy
munosabatini bildirib, ularning mukammallik darajasini oshirishga xizmat
qiladi.
Taklif etilgan ko’rsatkichlar asosida tashkil qilingan ijodkor guruh ishini
dars va darsdan tashqari mashg’ulotlar jarayonida tabaqalashtirilgan holda
samarali tashkil etish yo'llarini belgilab olish o'ziga xos xususiyatlarga ega.
Namuna tariqasida shakllantirilgan guruh faoliyatini mehnat ta'limi darslarida
102
tabaqalashtirish holida tashkil qilishning quyidagi ketma-ketligini taklif qilish
mumkin:
№
Darsning bosqichlari
Vaqti
1
Tashkiliy qism
2 min.
2
Aqliy hujum. O’quvchilar motivatsiyasini o’yg’otish
5 min.
10 min.
20 min.
3
O'quvchilarni tabaqalashtirish asosida guruhlarga taqsimlash
4
Amaliy mashg’ulot
5
Darsning yakuni va uyga topshiriq
5 min.
6
Ish o’rnini yig’ishtirish
3 min.
Ijodkorlik faoliyatini tashkil qilishda mashg’ulotlaming aniq maqsadli tashkil
qilinmasligi, o’quvchilaming turli tadbirlarga jalb etilishi ulardagi qiziqishning
so’nishiga va guruh ishining barbod bo’lishiga olib kelishi mumkin. Buning oldini
olish uchun darsdan tashqari mashg’ulotlaming muhim shakllari bo’lgan to’garaklar
ishi, ekskursiyalar, ko’rik-tanlovlar, turli mavzulardagi uchrashuv va suhbatlarni
tashkil qilishda o’quvchilar ijodkorlik faoliyatini rivojlantirib borish uchun maxsus
ishlab chiqilgan tadbirlar rejasi asosida ish olib borish talab etiladi.
Taklif qilingan yondashuv anhanaviy yondashuvga ko’ra bir qancha afzallikka
ega. U o’qituvchiga tabaqalashtirish ishi mazmunini aniq mo’ljallab tanlashga va uni
maqsadga muvofiq ishlab chiqishga yordam beradi. Guruhlarga ajratishda o’quvchi
ijodkorlik faoiiyatining barcha jabhalari qamrab olinishi tabaqalashtirishni amalga
oshirishdagi obyektivlikni ta’minlaydi va guruh ishining yuqori samaradorlik
darajasiga erishishi uchun tashkiliy-metodik asos yaratadi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. O’quvchi va yoshlar texnik ijodkorlik faoliyatini qanday bosqichlarga
ajratish mumkin?
2. Texnik ijodkorligining mazmuni qanday omillarga ko’ra tanlanadi?
3. Texnik
ijodkorlik
muammolarini
hal
etishda
yangi
axborot
texnologiyalarining qanday imkoniyatlaridan foydalanish mumkin ?
| 