Muammoni hal etishning ikkirtchiya'nalishi mazmuni quyidagicha:
Ma'lumki, dars ta'lim muassasalaridagi o'quv-tarbiya jarayonini tashkil
qilishning asosiy shakli hisoblanadi. Biroq, aksariyat o’qituvchilar o’zlari
rahbarlik qiladigan dars mashg’ulotining asosiy va yagona inaqsadi sifatida ish
rejaga ko'ra qayd etilgan mavzuga doir bilimlarni «o’quvchilarga berish»ni
tushunadilar. Bunda, hamma vaqt ham ta’lim-tarbiya biriigi mezoniga anial
qilinmaydi va yanayam ko’pchilik holatlarda darsda o’quvchilarning mustaqil-
ijodiy fikrlashi uchun sharoit yaratilmaydi. Shu sababli dars mashg’ulotlarida
mavzuga oid bilimlarni o’quvchi mustaqil-ijodiy fikrlashini faollashtirish bilan
omuxtalashgan hoida amalga oshirish metodlarini tadqiq qilish alohida
dolzarblik kasb etadi.
Darsdan va ta’lim muassasasidan tashqari mashg’ulotlar asosan individual,
guruh hamda ommaviy shakllarda amalga oshiriladi. Shuni tahkidlab o'tish
kerakki, darsdan tashqari faoliyat o'quvchilarda dunyoqarashning nafaqat
g'oyaviy
asoslarini shakllantiradi, balki uni amaliy harakatiga aylanishini
ta'minlaydi. Bunda sust tinglovchi va kuzatuvchi rolida qolib ketmaydi; u
bilimlarni mustaqil va erkin egallashga kirishadi, ilmiy va ijtimoiy-siyosiy
axborotlarni tushunishga harakat qiladi, tengdoshlari orasida o'zi o’zlashtirgan
sifatlarning faol targ’ibotchisiga aylanadi.
O’quvchilarning mustaqil-ijodiy izlanishlariga yo’naltirilgan to’garaklarda,
turli birlashmalarda, mazmun va shakl jihatidan turlicha bo’lgan faoliyat turlari
ham estetik ijtimoiy fikrlash bilan birga o’zaro muvofiqlikni keltirib chiqaradi.
Muammoli masalalarni qo’yish, ularni mustaqil ijodiy hal qilish yoshlaming
qo'shimcha bilimlarga ega bo'lishiga, dunyoqarashga oid masalalarni
rivojlanishiga, o’z fikrlarini isbotlash va himoya qilish ko'nikmalari va mahorati
shakllanishga yordam beradi.
86
Muammo yechimining taklif etilgan yo’nalishlar asosida hal etib borilishi
o'quvchi va talaba yoshlar tayyorgarligining davlat ta'lim standarti talablariga
javob berish darajasining ortishi, yuksak darajada shakllangan, faol mustaqil-
ijodkorlik sifatlariga ega shaxs sifaüda yuqori akademik harakatchanlik
darajasiga erishishi uchun nazariy-metodologik asoslarning yaratilishiga asos
bo’ladi. Shuningdek, bu boradagi vazifalarni samarali hal etish uchun mustaqil
fikrlovchi ijodkor shaxs to’g’risidagi tushunchalarni umumlashtirish hamda
uning yagona strukturasini ishlab chiqish jarayonini boshqarishning axborot
ta’minoti texnologiyasini ishlab chiqish talab etiladi.
8.2.
O'quvchilaming
texnik
ijodkorligining tashkiliy
tizimi.
O’quvchilarning texnik ijodkorligini tashkiliy tizimi juda ko’p qirrali. Hozirgi
kunda bolalar va yoshlar ijodiy faoliyati bilan har xil vazirliklar xalq ta'limi
xodimlari, kasaba uyushmasi, "Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, Vatanparvar
tashkiloti va boshqalar shug'ullanadilar. Bolalar va yoshlaming ommaviy
ravishda ijodiy faoliyat bilan shug'ullanishida umumiy o'rta ta’lim maktablari,
akademik litsey, kasb-hunar kollejlari, markazlar va maktabdan tashqari
muassasalar (yosh texniklar stantsiyasi, uylari, o’quvchilar markazlari, yosh
texniklar klubi, madaniyat markazi, madaniyat va texnika markazi)
shug’ullanadi.
Texnik ijodkorligining mazmuni o’quvchilarning yoshlariga qarab
tanlanadi. 1-IV sinflarda elementar bilimlarga, V-IX sinflarda asosiy chuqur
texnik tayyorgarlikka ega bo'lgan bilimlar shakllantiriladi. Egallangan bilimlar
va asosiy ko’nikmalariga tayangan holda o’quvchilarning texnik ijodkorligi
mazmuni kengayib boradi. Kasb-hunar kollejlarida o'quvchilar tanlagan kasbi
bo’yicha ixtirochilik va ratsionalizatorlik faoliyatlarida ishtirok etadilar. Bunda
ular texnik, texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil qilish bo’yicha ilmiy
tekshirish, konstruktorlik ishlarni amalga oshirishda bevosita qatnashadilar.
8.3. O’quvchilar texnik ijodkorligi mazmunini rivojlantirishning
asosiy yo'nalishlari.
Bizning asrimiz
fan-texnika yutuqlarining mislsiz
«
darajada taraqqiy etishi, hamda bu taraqqiyot natijalarining oddiy insorilar
hayotiga juda qisqa muddatlarda keng kirib kelayotganligi biian tavsiflanadi.
Mana shunday taraqqiyot omillaridan biri bu, shubhasiz, yangi axborot
texnologiyalaridir. Bugungi kunda hayotimizning hech bir sohasini, jumladan
ta’lim tizimini ham axborot texnologiyalari hamda uning asosi bo'lgan
kompyuterlarsiz tasawur etib bo’lmaydi.
Axborotlami qabul qilish, qayta ishlash va yangi axborotni yaratish bilan
shug’ullanuvchi texnologiyalarni kompyuterlar asosida joriy etish,
ya'ni
belgilangan faoliyat turini amalga oshiruvchi kompyuter va unda joriy etilgan
dasturiy ta’minotni yuritish majmuasi yangi axborot texnologiyasi deb
yuritiladi. Axborotlar davri hisoblangan bugungi kunda tarixda birinchi
marotaba insoniyat faoliyatining ko'plab sohalari moddiy buyumlar bilan emas,
balki axborotlarni qayta ishlash bilan bog’liq bo’lmoqda. Shu sababli, bugungi
kunda yoshlarni axborot davrida yashash va ishlashga o'rgatish, ularda
axborotlarni yig’ish,
tartib va tahlil qilish, uni uzatish ko'nikmalarini
shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bular o’z navbatida o’quvchilarning
ko’plab qobiliyatlarini, shu jumladan, ijodkorlik qobiliyatiarini rivojlantirishda
ham muhim asos vazifasini o’taydi, chunki har qanday yangi g’oyani taklif
qilishdan ilgari qaralayotgan sohani batafsil o'rganib chiqish, yangi axborotlarni
topish va uni tavsiya etilayotgan yechim bilan bog'lashni o’rganish lozim
bo’ladi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun, albatta, oddiy inson xotirasida
saqlab bo'lmaydigan darajada katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash talab
etiladi.
Axborot
texnologiyalari
imkoniyatiari
ushbu
muammoni
avtomatlashgan o'quv-axborot tizimlari, bilimlar banki va ma’lumotlar banklari
vositasida oson va samarali hal qilish imkoniyatlarini yaratadi. Shu munosabat
bilan keyingi paytda respublikamizda bu sohaga e'tibor kuchayib bormoqda,
keyingi besh yil mobaynida mavjud kompyuterlar parki bo’yicha vatanimiz
jahon ko’rsatkichlariga yaqinlashib qoldi. Biroq, ta’lim jarayonida zamonaviy
axborot texnikalarini, jumladan shaxsiy kompyuterlaming qo'llanishi uchun
88
zarur nazariy va amaliy, ilmiy-metodiy asoslaming ishlab chiqilmaganligi
ayniqsa ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish bilan bog’liq qator muammolami
keltirib chiqarmoqda.
Texnik ijodkorlikni amalga oshirishda kompyuterlarni qo'llashning shakl
va usullarini belgilashda, aw alo ular yordamida o’quvchilarning ijod qilishni
emas, balki yangi texnik yechimni yaratishdagi axborotlarga bo'lgan ehtiyojini
qondirishi va uni amalga oshirishning samarali yo'llarini ishlab chiqishda
foydalanishini e’tiborga olish lozim.
8.4.
Ijodkorlik darslarini tashkillashtirish tamoyillari.
O'quvchilar
jamiyat uchun ahamiyatga ega bo’lgan yoki uning uchun yangilik bo’lgan
mahsulot yarata olmaydilar. Qolaversa, bu ularning, maktabning vazifasiga
kirmaydi. Maktab o’quvchisining ijodi uning mahsulot tayyorlashi, buyum
yasashida namoyon bo’ladi. Bunday
ish
jarayonida ular egallagan bilimlari,
malaka va ko'nikmalarini qo’llaydilar. O’rgatuvchi ijodiy faoliyatiga, birinchi
navbatda, ijodkor shaxsning sifatlarini rivojlantirishga
yordam
beruvchi
faoliyat sifatida
qaraymiz.
Bu
faoliyat davomida o’quvchilarning aqliy
faolliklari, bilag’onliklari, tadbirkorliklari, aniq ish bajarish uchun zarur bo'lgan
bilimlarni
egallashga
intilishlari,
masala
tanlash
va
uni
yechishda
mustaqilliklari, turli masalalar ichida eng asosiylarini tanlay bilish kabi sifatlari
rivojlanadi.
Ijodkorlik darslarini loyihalashtirishda darsning maqsad va vazifaiarini
aniq belgilab oiish muhim ahamiyat kasb etadi. Darsning yakuniy maqsadini
maktab o’quvchilarining ijodiy sifatlarini rivojlantirish va shakllantirishdan
iborat etib belgilash mumkin. Bu maqsadga o'quvchilar qobiliyatini aniqlash va
rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni belgilash orqali erishish mumkin.
SHuning uchun aniq vazifalar quyidagicha belgilandi:
1.
Boialami turli faoliyatga jalb qilish. Bunga maxsus tanlangan amaliy
ishlar turlari orqali erishish mumkin. Bu ishlarning muvaffaqiyatli bajarilishi
mehnat, rasm, chizmachilik va boshqa fanlar bo’yicha bilimlardan foydalanishni
89
taqozo etadi. Aniq buyum yasash jarayonida bu asosiy bilimlarni o’zlashtirish,
o'z navbatida ularni yuqori sinflarda chuqur nazariy asoslashga yordam beradi.
2. O'quvchiíarda mehnat faoliyatining yangi turlarini tez o'zlashtirishga
yordam beruvchi malaka hosil qilish.
3. Amaliy faoliyat bilan bog’liq turli yangi vazifalarni bajarishda topqirlikni
rivojlantirish.
O'quvchilarning yosh va psixofiziclogik xususiyatlari, ularni ijodkorlikka
o’rgatishning maqsad va vazifalarini hisobga oigan holda texnik ijodkorlik
darslarini quyidagi tamoyillar asosida loyihalashtirish tavsiya etiladi:
1. O'quvchining faoliyati undagi mavjud bilimlar doirasidan tashqariga
chiqib keta olmaydi. SHuning uchun ularga awal bu asosiy bilimlarni ma’lum
qilish, ularni loyihalashtirilgan, shu jumladan ijodiy mahsulotlarni yaratish
uchun zarur bo'lgan amaliy ko'nikma va malakaga o’rgatish lozim. Bolani
maqsadga yo’naltirilgan holda maqsadga intiluvchan qilib tarbiyalash, awal
egallangan ko’nikmalarni muntazam ravishda, ko'p karra mustahkamlab borish
kerak.
2. Mashg’ulotlami tashkillashtirishda o’quvchi uchun kerakli axborotni
tanlay bilish lozim. Zero, yakuniy maqsadga qaratilmagan liar qanday axborot
maqsadga erishishni qiyinlashtiradi, ta’lim samaradorligini keskin pasaytiradi.
3. Mehnatning ko'pgina turlarida o’quvchilar ilgarigi ishlaridan tanish
bo'lgan ayrim ish elementlari, usul va qoidalari bilan uchrashadilar. Ular yangi
materialni o'rganish chog'ida o’ziga ma’lum qoidalarni qo'llaydilar. Aytaylik,
o'quvchi faqat kulolchilikka o'rgatilsa, u bu kasbni katta mehnat evaziga
o'zlashtiradi. Lekin u bir vaqtning o'zida buyum yasasa, chizsa, model
tayyorlasa, maqsadiga oson erishadi.
4. O'quvchi bir ishni 3-5 mashg'ulotda katta qiziqish bilan bajarishi
mumkin. Demak, unda mehnatga qiziqishni ushlab turish uchun ish turlarini
tez-tez o’zgartirib turish zarur: 3-5 mashg'ulotda kema nusxasini tayyorlash, 3-5
mashg'ulotda somondan buyum yasash va hokazolar bajarilsa, o’quvchilardagi
90
ishtiyoqni uzoq muddat davomida ushlab turishga erishiladi. SHu tariqa
o’quvchilar qiziqishidagi bu «salbiy holat»dan mashg’ulotlarga qiziqishni
qo'llab-quvvatlash yo'lida foydalanish maqsadga muvofiq.
5.
Maktab o’quvchisi aksariyat hollarda katta yoshdagilarga taqlid qilishga
intiludi. Boladan kattalar rahbarligisiz ijodiy va savodli ishni kutish qiyin.
Bolalarda xayolot dunyosi juda boy. U bir zumda stulni parovozga, bochkani
raketaga aylantirib yuborishi mumkin. Lekin xayolot bilan ijodiyot bitta narsa
emas. Agar bolada faqat xayolot rivojlantirilsayu, u ishni savodli bajarish bilan
bog'lanmasa, bu oxir- oqibatda o'quvchini boshi berk ko'chaga olib kirib qo'yish
demakdir. Shu tariqa biz qo’lidan bir ish kelmaydigan, hamma ishni og’zida
bajaradigan xayolparastlarni tarbiyalagan, bu bilan yuqori malakaga erishish
yo’lini kesib qo'ygan bo'lamiz.
O'quvchi mashqni ko’p karra takrorlar ekan, ko’nikmani mustahkamlaydi.
Shuning uchun ishni to’g'ri, savodli bajarishga o’rgatgan mahqul. Savod - bu
c'rinda, eng awalo, masalani hal qilish qoidasi, printsipi va usullaridir. Bolani
to'g’ri faoliyatturi bilan qurollantirar ekanmiz, biz uni xato qilishdan chetlatgan,
ko’nikmani takomillashtirishga
imkon yaratgan,
ijodiy faoliyat
bilan
shug’ullanish uchun vaqt ajratgan bo'lamiz.
O'qituvchining o’quvchi ishini doimiy nazorat qilishi. O’quvchi ish
bajarayotganda uning butun hatti-harakati o’qituvchi nazorati ostida bo'lishi
lozim. Nazorat susaygan joyda ko’nikma yo’q bo'lib ketishi yoki noto’g'ri
shakllanishi mumkin.
8.5.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish texnologiyasi.
Ma'lumki, har bir
ta’limot o’zining nazariy hamda amaliy asoslariga ega bo’ladi. Pedagogik
texnologiya borasidagi ilk g’oyalar ilgari surilgan davrlardayoq uning nazariy
asoslari bilan birga uni amaliyotga tatbiq qilishning umumiy asoslari ham
yaratila boshlangan. Pedagogik texnologiya nazariy va amaliy asoslarini uning
rnaqsadi, mazmuni, vazifalari, tamoyillari, obyektiv hamda subyektiv omillari,
obyekti, asosiy tushunchalari, mezonlari va boshqalar
tashkil
etadi.
91
Pedagogik texnologiyaning umumiy mohiyati xususida so'z yuritish uchun
awalo, ushbu tushunchaning tub mahnosini anglash talab etiladi. Bugungi
kunda pedagogik texnologiya tushunchasining ko'plab tahriflari mavjud bo'lib,
bu borada yagona fikrga kelinmagan. Shu sababli har bir o'qituvchi o'rgangan
adabiyotlar va amaliy tajribasi asosida o’zi uchun eng maqbul deb hisobtagan
tahrifni qabul qilishi, yoki ulardan kelib chiqqan holda o'z tahrifini
shakllantirishi mumkin.
Bizning fikrimizga ko’ra, pedagog olim V.P.Bespalgko tomonidan berilgan
tahrif boshqalariga nisbatan maqbulroq hisoblanadi. Ushbu tahrifga ko’ra
«Pedagogik texnologiya amaliyotga tatbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim
loyihasidir». Muallifning fikriga ko'ra, pedagogik texnologiya tushunchasi
ta'limning har bir bosqichida joriy qilinishi lozim bo’lgan yuqori darajadagi
aniqlikni ko'zda tutadi, shu sababli uni
| 