1 Y o ‘ldoshev E., Raximova M . Hujjat fon d la ri.- Т., 2003. - b.70
148
Kutubxona statistikasi bir xil bo'lishi uchun hisob-kitobning
yillik, kunlik va boshqa formalari yaxlitlashtirilgan, lekin umumiy
hisob-kitobning barcha Axborot-kutubxona muassasalari uchun
mo‘ljallangan standart shakli yo‘q, chunki mazkur kutubxona
lar o'zining fondi, nashrlar turi, xizmat qilish va boshqa ishlari
bilan bir-biridan farq qiladi. Hozirgi vaqtda Axborot-kutubxona
muassasalari uchun umumiy hisob-kitobning uchta asosiy turi
qo‘llanadi.
Barcha nashrlar ilova hujjatlari (schet, nakladnoy, dalolat-
noma) asosida butun partiyasi bilan qayd qilinadi. Umumiy h i
sob-kitobning barcha qism va grafalarining o'zaro muvofiqligi
hisobni osonlashtiradi, butun fond yoki uning istalgan qismi
haqida m a’lumot olish imkoniyatini beradi. Markazlashgan
Axborot-kutubxona muassasalari tizim i kabi fondlarning mu-
rakkab tizimiga ega bo‘lgan Axborot-kutubxona muassasalarida
(patent-texnika, musiqa, xorijiy adabiyotlar) umumiy hisobning
bitta kitobi bilan chegaralanib bo'lmaydi. Bu kutubxonalarda
butun fond uchun umumiy kitobdan tashqari har bir alohida
fondga maxsus kitob yuritiladi. Filiallar inventar kitobiga ega
bo‘ladi.
Yakka hisobga olish.
Yakka hisobga olish deyilganda fondga
olingan yoki undan chiqarilgan nashrning har bir nusxasini alo
hida ro‘yxatga olish tushuniladi. Vaqtli matbuot va audio-vizual
materiallar ham yakka tartibda hisobga olinadi.
Axborot-kutubxona muassasalariga olinadigan kitobning har
bir nusxasiga alohida inventar raqami beriladi.
Har bir tipograflk mustaqil rasmiylashgan matbuot asari bos-
ma birlik deyiladi: kitob, broshura, kitoblarning qayta nashri, jur-
nalning alohida soni, plakat, nota daftari, standart va hokazo.
Nashrlarning bunday turlari uchun hisobni bir xil qilish maqsa-
dida xalqaro talablarga muvofiq hujjatni nashr nomeriga ko'ra
hisobga olish joriy etilgan.
Bunday hollarda hisob birligi uchun har bir alohida nashr
hisobga olinadi. Bu hisob fonddagi har bir nashr haqida aniq
ma’lumot beradi. Ilmiy kutubxonalar vaqtli matbuotni yillik jam -
lanmasi va alohida sonini hisob birligi sifatida hisobga oladilar.
149
Shuningdek, quti, papka, disk, kasseta, m anjetajam lanm a va ho-
kazolar ham hisob birligi bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Bunday xilma-xillik hisobga olishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shuning uchun jahonda yagona birlikni topish uchun izlanish-
lar olib borilgan va borilmoqda. Masalan, to‘ldirilgan stellajlar
metraji tom (kitob, broshura, vaqtli nashrlar, qulyozmalar uchun),
rulon (tasmadagi axborotlar uchun), fizik birlik (yassi mikrofilm-
lar uchun) va hokazo.
Kutubxona ishida hisobga olish inventar kitobida, dalolat-
noma varaqalarida, kartochkali hisob katalog va kartotekalarda,
ro‘yxatga olish daftarlari va hokazolarda olib boriladi. Inventar
kitobi yakka hisobning asosiy shakli hisoblanadi. Boshqa ku-
tubxonalardan depozitar fondga olinayotgan kitoblarni inventar
nomeriga «D» belgisi qo‘yiladi. Fond tekshirilganda, Axborot-
kutubxona muassasasi mudiri almashganda inventar kitobi orqali
qabul qiladi, chunki u muhim hujjat hisoblanadi.
Katta fondga ega bo‘lgan
kutubxonalar inventarizatsi-
yani tezlashtirish uchun yakka hisobning dalolatnoma tizimini
qo‘llaydilar. Bu tizimda Axborot-kutubxona muassasalariga olin-
gan kitoblarning har bir kelgan guruhi uchun dalolatnoma ro‘yxati
tuzilgan bo‘lib, hisob-kitobni yoppasiga olib borish imkoniyati-
ni beradi. Mazkur dalolatnomalarda ham kitob haqidagi asosiy
ma’lumotlar yoziladi va har yili №1 dan boshlanadi. Har bir kitob
ega bo‘ladigan dalolatnoma nomeri, odatda uch elementdan ibo-
rat bo‘ladi. Ro‘yxatga olingan yili, dalolatnoma raqami va un-
dagi kitob ro‘yxatining tartib raqami: 2014—14 (153). Yil yakunida
hamma dalolatnomalar yig‘ilib inventar kitobiga o‘xshatib kitob
holiga keltiriladi.
Kitoblarni qabul qilib olish va ularni hisobdan chiqarish an-
cha mashaqqatli ish, hozirgi hisob shakllari eskirib qolganligini
ko‘rsatmoqda. Hisobga olishni sodda, aniq, tez bajarish imkonini
beruvchi shakllar izlanmoqda va ba’zilari qo‘llanmoqda. Masa
lan, ko‘p nusxada kitob olinsa inventar kitobi yoki kartochkaga
ilgarigidek har bir nusxa qayd etilmasdan faqat nashrning nomi
yozilib, nusxalar miqdori ko‘rsatiladi. AKM da hisob katalogi for
mal joriy qilingan bo‘lsa ham, bizningcha, u o‘zini oqlay olmaydi.
150
Oliy o‘quv yurtlari kutubxonalarida olingan darsliklarning
bir necha nusxasi (3—5) inventar kitobida qayd qilinadi, qolgan-
lari inventarsiz degan so‘z bilan hisobga kiritiladi. Bunda har
bir nomdagi kitobga hisob kartochkasi to'ldiriladi, unda umumiy
hisob-kitobdagi kitob partiyasining raqami, olingan, chiqarilgan
hamda qolgan nusxalar miqdori, inventar kitobida hisobga olin
gan darslikning shifri ko‘rsatiladi. Hisob kartochkasidan o‘quv
adabiyotlari fondiga kartotekalar tuziladi.
H ar bir kartochka maxsus qayd qilish kitobida navbatdagi
tartib raqamiga ega bo‘ladi, Bu kitobga ham odatdagi inventar
kitobidagi ma’lumotlar aynan o‘tkaziladi, faqat inventar raqami
grafasiga hisob kartochkasi raqami qo‘yiladi va nusxalar miqdori
ko‘rsatiladi.
Texnika kutubxonalarida normativ texnika hujjatlariga (stan-
dart nomerlari, nashriyotlar va hokazo) inventarsiz hisob varaqasi
qoMlanadi. Ularning raqami kataloglarda hisobga olinadi. Fond-
dan chiqariladigan adabiyotlar dalolatnoma orqali chiqariladi.
Har bir dalolatnomada chiqarish sabablari, yirtilganligi, eskir-
ganligi, ko‘p nusxaligi, sohaga to ‘g‘ri kelmasligi ko‘rsatiladi. D a
lolatnoma tuzilgandan so‘ng chiqariladigan kitoblarning ro‘yxati
ilova qilinadi. Dalolatnomani yuqori tashkilot rahbarlari tasdiq-
lagandan so‘ng nashrni fonddan chiqarish haqida individual hi
sob hujjatlarida belgilanadi. Umumiy hisob-kitobida kitoblarning
mazkur partiyasi hisobdan chiqarilgani qayd etiladi.
Hisob yuritish uchun maxsus grafalangan katalog kaitochka-
lari ishlatiladi. Kartochkaning yuza tomonida kitobning nomi va
unga oid boshqa ma’lumotlar, unga berilgan inventar raqami va
olingan nusxalarning umumiy miqdori, orqasida esa AKM ning
filiallariga yuborilgan nusxalar miqdori ko‘rsatiladi. Bu kartoch-
kalardan hisobning alfavit kartotekalari tuziladi va hisob-kitob
shu tarzda olib boriladi.
| 