5-sinf Adabiyot Sana 09. 17 Mavzu: “Istiqlol darsi” Dars maqsadi: Ta’limiy maqsad

Mavzu: Mirkarim Osim .“Zulmar ichra nur” asari

Dars turi: Yangi bilim beruvchi

O’zbek sho’ro adabiyotining to’ng’ich avlodiga mansub Mirkarim Osim 1907-yilda Toshkentda, ziyoli oilasida dunyoga kelgan. 1918-yildan «Shamsul urfon» nomli boshlang’ich maktabda o’qidi. 1921-yildan Alisher Navoiy nomidagi respublika bilim yurtida tahsil ko’rdi. Do’stlari Oybek va Homil Yoqubovlar bilan bu texnikumda adabiyot, san’at sirlarini o’rgandi. 1926-yilda esa Moskva davlat pedagogika institutining tarix-iqtisod fakultetida o’qib, uni 1930-yilda tugalladi. Samarqandda o’qituvchilar tayyorlash kursida, 1932-yilda O’zbekiston Maorif Xalq komissarligi, Pedagogika ilmiy-tadqiqot ilmgohida ishladi.

Boshda she’rlar yozdi. Tarix fanidan qo’llanma, tavsiya darsliklar yaratdi. 1940-yilda Ulug’ Alisher Navoiy hayoti va ijodi haqida «Astrobod», «Alisher Navoiy va Darvishali», «Badarg’a», «Navoiyning xislatlari», «Ulug’bek va Navoiy» singari hikoya va tarixiy qissalar yoza boshladi. Adib bir umr tarixiy qissalar yozish bilan mashg’ul bo’lib, yangi-yangi avlodlarni o’tmish va uning ilg’or shaxslariga nisbatan muhabbat ruhida tarbiyaladi. Vatanparvarlik, insonparvarlik g’oyalarini ulug’ladi.

Tarixchi adibning asarlarini davriy jihatdan uch guruhga ajratish mumkin:

1. Tariximizning qadimgi davrlari haqida hikoyalar (Eron shohlari, Aleksandr Makedonskiy, Arab xalifaligi bosqini).

2. O’rta asrlar tarixidan hikoya qiluvchi asarlar (Mo’g’ullar istilosi va fan, madaniyat arboblari haqida tarjimayi hol, qissa va hikoyalari).

3. XVIII asrdan to oktabr to’ntarishiga qadar bo’lgan davr tarixiy hayoti haqidagi asarlar.

Ayni paytda Mirkarim Osim asarlarini uch katta mavzu yo’nalishi bo’yicha tahlil qilish, baholash mumkin:

1. Tarixiy qahramonlik mavzusidagi asarlar.

2. Tarixiy-maishiy mavzu.

3. Tarixiy tarjimai hol asarlari.

Qahramonlik mavzusiga ijodkorning «O’tror», «To’maris», «Temur Malik», «Aleksandr va Spitamen» kabi asarlarini kiritish mumkin.

Maishiy mavzudagilarga «Mohlaroyim va Xonposhsha», «Karvon qo’ng’irog’i», «Elchilar» kabi asarlar kiradi.

Tarjimai hol tarixiy asarlarining namunalari qilib tarixchi adibning «Zulmat ichra nur» (Navoiy), «Jayhun ustida bulutlar» (Beruniy), «Ibn Sino qissasi», «Al jabrning tug’ilishi» (Al-Xorazmiy), «Singan setor» (Mashrab) kabi qissalarini ko’rsatish mumkin.

Mirkarim Osim 1950-yillar Stalin qatag’onining begunoh ma’naviy qurbonlaridan biridir. Uning vatanparvarlik, millatparvarlik, o’tmish tarixiga muhabbat ruhidagi asarlari o’z muallifiga qaro kunlar olib keldi. Adib ko’p yillar sho’ro rejimining azoblarini chekdi.

1960-yillarda vatanga qaytgan san’atkor tarixiy asarlar yozishda, tarjimai hol ishi bilan shug’ullanishda davom etadi. Adabiy nashriyotlarda kichik adabiy xodim vazifalarida ishladi.

Mirkarim Osim tarixchi adiblar orasida asl manbani buzmay, qayta badiiy jonlantirishi bilan ajralib turadi. Uning asarlari 70-80-90-yillar tarixchi adiblar uchun asosiy manba vazifasini o’tadi.

Mirkarim Osim keyingi avlod yozuvchilari uchun ko’prik vazifasini o’tagan ijodkorlardandir. Bugungi kunning mashhur va tanilib kelayotgan tarixchi adiblari Mirkarim Osimni o’zlarining ustozlari deb biladilar.

Tarixchi adib 70 yilligi munosabati bilan unga «O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi» unvoni berilgan. U 1984-yilda vafot etdi. (Sobir Mirvaliyevning «O’zbek adiblari» kitobidan)

4. Yangi mavzuni mustahkamlash: (10 daqiqa)

1. 
   Mirkarim Osim hayoti va ijodi bilan avvalgi darsda tanishganingiz Abdulla Qodiriy hayoti va ijodi o’rtasida qanday umumiylikni payqadingiz?
   
2. 
   Yozuvchining asosan tarixiy mavzularda asarlar yozishdan maqsadi nima edi, deb o’ylaysiz?
   
3. 
   Mirkarim Osim o’z asariga nima uchun «Zulmat ichra nur» deb nom bergan? Bu sarlavhani tushuntirishga harakat qiling-chi.
   
4. 
   Yosh Alisher bilan uning o’rtog’i Husayn o’rtasida qanday farqlarni sezdingiz?
   
5. 
   Kitobingizda berilgan parehadan Alisherning tashqi ko’rinishi, o’zini tutishi aks etgan o’rinlarni topib o’qing va har birini izohlashga urining.
   
6. 
   Asarning qaysi o’rinlarida Alisherning onasi bolasini juda avaylashi, jonidan ortiq yaxshi ko’rishi tasvirlangan?
   
7. 
   Alisherning «osmonda parvoz qiluvchi katta, tumshug’i qon, xunuk o’limtik burgutlarni tasawur qilib, seskanib» ketishiga sabab bo’lgan voqealarni topib o’qing va o’qituvchingiz yordamida izohlashga harakat qiling.
   

6. Uyga vazifa : (2daqiqa) Ota-onangiz yordamida asar matnida uchragan «ilki», «cherik», «muguz», «bid’at», «xurofot», «lashkargoh», «xachir», «taxtiravon», «valad», «yazna», «mesh» so’zlarining ma’nosini topib, lug’at shaklida daftaringizga yozing.

5 “V”-sinf Adabiyot Sana: 5.12.17

Mavzu: Mirkarim Osim “Zulmar ichra nur” asari
Tarbiyaviy maqsad: ­ o'quvchilarni vatanga, insonlarga muhabbat ruhida tarbiyalash;

Ta'limiy maqsad: Mirkarim Osimning “Zulmat ichra nur” asari bilan tanishtirish, mazmunini tahlillash;

Rivojlantirish maqsad : Timsollar xarakterini sharhlash malakasini shakllantirish va rivojlantirish.
Dars turi: Yangi bilim beruvchi

Dars metodi: suhbat

Darsning jihozi: darslik, texnika vositasi , tarqatma materiallar, testlar

Darsning borishi:

1.Tashkiliy qism.(5 daqiqa)

a) salomlashish

b) navbatchilik hisoboti, sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

a) individual - tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

3. Yangi mavzu: (15 daqiqa)

  Xalqimiz «Bo’lar bola boshidan» deganidek, Alisherning nihoyatda o’tkir zehnli bo’lgani, o’qish va yozishni juda erta o’rganib olgani, eng muhimi - bolaligidan she’riyatga, adabiyotga g’oyat qiziqqani haqida tarixiy asarlar guvohlik beradi. «Zulmat ichra nur» qissasida biz Alisherni to’rt yoshligidanoq yaqindan tanib boramiz.

U ayrim tengdoshlariga o’xshab, vaqtini faqat ko’cha changitib o’ynashga sarflamaydi. Mahalladosh do’stlari bilan me’yorida o’ynab kirgach, otasi о’qiydigan kitoblarning suratlarini tomosha qilishga, bu suratlarda aks ettirilgan voqealar, odamlar tabiatini tushunib olishga harakat qiladi. Garchi Alisher ko’rib o’tirgan katta kitob «ikki qo’y bahosiga sotib olingan» bo’lsa-da, otasi  G’iyosiddin Kichkina o’g’lining bu fe’lidan xursand. U bolasining kitob suratlari to’g’risidagi gaplariga ham, kitobni yirtmay, avaylab ko’rishi haqidagi bolalarcha samimiy va’dalariga ham e’tiborsiz emas.

  Guvohi bo’lganingizdek, yosh Alisher voyaga yetgan muhit chinakam ziyolilar  olim-u ijodkorlar muhitidir. Uning ikki tog’asi ham yaxshigina g’azal yozadigan shoirlar. Biri «Kobuliy», boshqasi «G’aribiy» taxallusi bilan ijod qilishadi. Alisherlar uyida Hirotning yetuk ziyolilari tez-tez yig’ilishib, qizg’in bahs-mvmozaralar o’tkazib turishlari odat tusiga kirgan. Bu yig’inlar, albattaki, she’riyat bazmiga g’azalxonliklarga ulanib ketardi. Bunday paytlar «chordana qurib o’tirgan dadasining tizzasiga tirsagini qo’yib» kattalar suhbatiga quloq solgan bola Alisher, hamma gaplarga tushunmasa-da, o’qiladigan «g’azallarning ohangi, musiqiysidan zavqlanardi». Shu tariqa bo’lg’usi shoirning so’z boyligi kengayar, she’rlardagi o’xshatishlar, badiiy uslublar uning xotirasiga xuddi naqshdek muhrlanib qolardi.

Endi asardagi muhim o’rinlarning ayrimlariga e’tibor qarataylik. Bilib olganingizdek, Xuroson taxtining bo’lg’usi egasi Husayn Boyqaro Alisher dan ikki yosh katta. Agar Alisher kitob o’qishga, she’rlar yodlashga ko’proq qiziqsa, Husayn o’yinchoq qo’chqor urishtirishga, «shahar tashqarisidagi Gozurgohga chiqib» kamondan o’q otishga ko’proq qiziqadi.  Yozuvchi  Mirkarim  Osim bu  ikki

o’rtoqning kelgusi taqdiriga ishora sifatida solishtirishni bizga havola etadi.

  Alisherning ruhiyati, tabiati tengdoshlarinikidan yaqqol ajralib turadi. Bunga Alisherning Taft qishlog’idagi xonaqohda notanish nuroniy bilan qilgan suhbati ham aniq dalil bo’la oladi.

Shu o’rinda yozuvchi bu nuroniy kishining qarashiga «maroq bilan» degan sifat berishi bejiz emas. Keyinchalik ma’lum bo’ladiki, bor-yo’g’i olti yasharlik notanish bola  Alisher bilan dildan samimiy suhbat qurgan bu qariya «Sharaflddin Ali Yazdiy degan ulug’ tarixchi» ekan. U «Shohruxning yonida yurib, ko’rgan voqealarni bitgan, Temur tarixi «Zafarnoma»ni bitgan».

Olti yoshlik Alisherning bergan javoblari ulug’ tarixchi Sharaflddin Ali Yazdiyni ham lol qoldiradi. Yana bir narsaga diqqat qiling-ki, Alisher bu suhbatda safardan oldin otasi va tog’asidan eshitgan gaplarni shundoqligicha qaytarmaydi. U oilasini o’z yurtidan bosh olib ketishga majbur qilayotgan mudhish voqea-hodisalarning sabab va oqibatlarini ancha chuqur mshunib, suhbatdoshiga ham tushuntirishga harakat qiladi. Hayoti davomida juda ko’p yaxshi-yomon odamlarni ko’rgan, sinovdan o’tkazgan ul tabarruk zot ham yosh Alisherning zehniga, tiyrakligiga «ofarin» aytib, unga oq fotiha beradi.

Agar «Zulmat ichra nur» qissasini topib to’liq o’qisangiz, Alisher Navoiy bobomizning naqadar chuqur aql, tajriba egasi bo’lganini, u kishi oddiy dehqon bilan ham, zamona podshohlari bilan ham bemalol til topishib, murakkab muammolarni oqilona hal etganini bilib olasiz.

  Shu tufayli ham yurtboshimiz o’zining «Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch» asarida ulug’ bobomizni ta’riflar ekan, u kishiga shunday yuksak baho beradi:

«Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g’ururi, sho’n-u sharafini dunyoga tarannum qilgan o’lmas so’z san’atkoridir. Ta’bir joiz bo’lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so’zlovchi biron-bir inson yo’qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e’tiqod bilan qaramasa».

O’zbek xalqining o’z Navoiysini yaqindan bilishi, sevib ardoqlashi, bu ulug’ farzandiga sadoqat va e’tiqod bilan qarashida fidoyi adib Mirkarim Osimning asarlari, ayniqsa, «Zulmat ichra nur» tarixiy qissasi muhim o’rin tutishi shubhasizdir.

4.Yangi mavzuni mustahkamlash: (10 daqiqa)

Savol va topshiriqlar

1. 
   Mantiq ut-tayr»ga munosabatlari orqali Alisher bilan Husaynning xarakter va qobiliyatda, shaxs sifatidagi o'ziga xosliklarini aniqlang.
   
2. 
   Alisherning Attor haqida aytgan hikoyatiga diqqat qiling. Mo'g'ul askarining arzimagan somonga Mavlonodek bir zotni sotib yuborgani va qashshoq dehqonning bisotidagi oxirgi molini — somonini qartayib qolgan bir cholga alishganini qanday sharhlaysiz?
   
3. 
   «Mantiq ut-tayr»ning yosh Alisher fikr-zikrini band etishi, ruhiyatiga ta'sir etganiigi sababi nimada deb o'ylaysiz?
   
4. 
   Ustozi va otasining Alisherga munosabatini kuzating. Ularning shogirdi va farzandlariga qat'iy chora ko'rishdan tiygan narsa nima ekan?
   
5. 
   G'iyosiddin bahodirning o'g'li bilan so'zlashishi yo'siniga qarab, uning qanday odam ekanini izohlang.
   
6. 
   Alisherning otasi bilan domlasining unga munosabatlarini izohlang. Shundan kelib chiqib, ularning qanday odamlar ekaniga to'xtaling.
   
7. 
   Kutubxonadan «Zulmat ichra nur» qissasi kiritilgan Mirkarim Osimning to'plamlaridan birini topib, asarni to'liq o'qib chiqing. Taassurotlaringizni yozma bayon qiling.
   

a) salomlashish

b) navbatchilik hisoboti, sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

a) individual - tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

3. Yangi mavzu: (15 daqiqa)

Guvohi bo’lganingizdek, yosh Alisher voyaga yetgan muhit chinakam ziyolilar olim-u ijodkorlar muhitidir. Uning ikki tog’asi ham yaxshigina g’azal yozadigan shoirlar. Biri «Kobuliy», boshqasi «G’aribiy» taxallusi bilan ijod qilishadi. Alisherlar uyida Hirotning yetuk ziyolilari tez-tez yig’ilishib, qizg’in bahs-mvmozaralar o’tkazib turishlari odat tusiga kirgan. Bu yig’inlar, albattaki, she’riyat bazmiga g’azalxonliklarga ulanib ketardi. Bunday paytlar «chordana qurib o’tirgan dadasining tizzasiga tirsagini qo’yib» kattalar suhbatiga quloq solgan bola Alisher, hamma gaplarga tushunmasa-da, o’qiladigan «g’azallarning ohangi, musiqiysidan zavqlanardi». Shu tariqa bo’lg’usi shoirning so’z boyligi kengayar, she’rlardagi o’xshatishlar, badiiy uslublar uning xotirasiga xuddi naqshdek muhrlanib qolardi.

Endi asardagi muhim o’rinlarning ayrimlariga e’tibor qarataylik. Bilib olganingizdek, Xuroson taxtining bo’lg’usi egasi Husayn Boyqaro Alisherdan ikki yosh katta. Agar Alisher kitob o’qishga, she’rlar yodlashga ko’proq qiziqsa, Husayn o’yinchoq qo’chqor urishtirishga, «shahar tashqarisidagi Gozurgohga chiqib» kamondan o’q otishga ko’proq qiziqadi. Yozuvchi Mirkarim Osim bu ikki o’rtoqning kelgusi taqdiriga ishora sifatida solishtirishni bizga havola etadi. Alisherning ruhiyati, tabiati tengdoshlarinikidan yaqqol ajralib turadi. Bunga Alisherning Taft qishlog’idagi xonaqohda notanish nuroniy bilan qilgan suhbati ham aniq dalil bo’la oladi.Shu o’rinda yozuvchi bu nuroniy kishining qarashiga «maroq bilan» degan sifat berishi bejiz emas. Keyinchalik ma’lum bo’ladiki, bor-yo’g’i olti yasharlik notanish bola Alisher bilan dildan samimiy suhbat qurgan bu qariya «Sharaflddin Ali Yazdiy degan ulug’ tarixchi» ekan. U «Shohruxning yonida yurib, ko’rgan voqealarni bitgan, Temur tarixi «Zafarnoma»ni bitgan».

Hayoti davomida juda ko’p yaxshi-yomon odamlarni ko’rgan, sinovdan o’tkazgan ul tabarruk zot ham yosh Alisherning zehniga, tiyrakligiga «ofarin» aytib, unga oq fotiha beradi.

1.Yosh Alisher va uning o’rtogi orasida qanday farqlarni sezdingiz?

2.Asarning qaysi o’rinlarida Alisherning onasini unga bo’lgan mehri ifoda etilgan?

3.Sharofiddin Ali Yazdiy bilanqayerda uchrashadi/

4.Alisherning oilasi qayerga ko’chib ketayotgan edi?

5.Alisher buyuk tarixchi bilan nimalarni suhbatlashdi?

6.Ali Yazdiyni bola Alisher qanday lol qoldirdi?

5.Baholash.(3 daqiqa)

6.Uyga vazifa.(2 daqiqa) “Yazd cho’li”hikoyasi bilan qayta tanishish.

O’TIBDO’ M.Murodova
5 “V”-sinf Adabiyot Sana: 9.12.17