Antropogen landshaftlarning xilma-xilligi

2.3. Antropogen landshaftlarning xilma-xilligi

Inson bevosita va bilvosita yerga, tuproqqa, suvga, havoga, o‘simlik va hayvonot dunyosiga ta’sir etmoqda. Bu bilan u o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishmoqda. Ammo ba’zan o‘zi kutmagan, ayrim salbiy oqibatlarning yuzaga kelishiga ham sababchi bo‘lib qolmoqda. Bunda salbiy oqibatlarning ba’zilari dunyoviy tus olmoqda va olimlarni jamoatchilikni tashvishga solmoqda.

XX- asrning 40-50 yillarida geografiya adabiyotida madaniy landshaftlar yoki o‘zgartirilgan landshaftlarga bag‘ishlangan ilmiy maqolalarning birin-ketin paydo bo‘lishi antropogen landshaftshunoslik poydevorining shakllanishiga kuchli turtki bo‘ladi. Bu borada ayniqsa 1946 yil G.Yu. Saushkinning «Madaniy landshaftlarni o‘rganish uchun geografiyaning alohida tarmog‘i bo‘lishi kerak», degan fikri muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Uning 1947 yilda nashr qilingan monografiyasida esa qishloq xo‘jalik landshaftlari haqida jiddiy fikrlar keltirilgan. 1970 yilda Voronej davlat universitetining professori F.N. Milkov o‘zining «Landshaftnaya sferi zemli» nomli kitobida inson tomonidan barpo etilgan majmualarni o‘rganish bilan antropogen landshaftshunoslik shug‘ullanish kerak» deb ta’kidlab o‘tganidan so‘ng landshaftshunoslik tarkibida yangi bir ilmiy yo‘nalish “Antropogen landshaftshunoslik” shakllana boshladi. Bu yo‘nalishni hatto «bilimlarning yangi tarmog‘i» deb atadilar. Hozirgi kunda antropogen landshaftshunoslik yo‘nalishining asoschisi F. N. Milkov (1973) ekanligini ko‘pchilik geograflar e’tirof etyapti. Shu sohada qator ilmiy asarlar yaratgan bu olimning fikricha, insonning xo’jaligdagi faoliyati natijasida yangidan barpo bo‘lgan landshaftlar ham, inson ta’sirida birorta komponent tubdan o‘zgargan tabiiy majmualar ham antropogen landshaft hisoblanishi kerak. Keyinchalik 1986 yil F.N. Mil’kov «antropogen landshaftlar tabiiy landshaftlarga o‘xshab teng ahamiyatli bo‘lgan komponentlar tizimidan iborat majmualardir. Ularning eng asosiy xususiyati o‘z-o‘zidan rivojlanish belgilarining mavjudligidir» deb yozgan edi.

«Oxrana landshaftov» izohli lug‘atida xususiyatlari inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan landshaftlar antropogen landshaftlardir va ular o‘zining tabiiy ta’riflarini saqlab qolgan taqdirda ham o‘zida madaniy o‘simliklar o‘zgargan tuproq xususiyatlari yer osti va usti suvlari tartibi ko‘rinishda «antropogen» mazmun kasb etgan bo‘ladi deb yozilgan. Bunday holda Yer yuzida tarqalgan landshaftlarning ko‘pchiligini antropogen landshaftlar qatoriga kiritsak bo‘ladi. Ular tabiiy sifatlaridan bo‘lak ikkinchi xil, ya’ni ijtimoiy sifatlar ham kasb etgan bo‘ladi.

Yuqorida keltirilgan bir qator fikrlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki yer yuzida inson ta’sirida ozmi-ko‘pmi o‘zgarmagan yoki insonning bevosita yoki bilvosita ta’siri asoratini sezmagan landshaftlar deyarli qolmagan. Ammo qaysi landshaft qay darajada antropogenlashgan va ularni qachon antropogen landshaft deb atash mumkin yoki tabiiy landshaftga aylanadi, degan savollarning javobi haligacha muammoli va munozaralidir. Ana shunday munozarali savollardan yana biri tabiiy landshaftlar antropogen landshaftlarga aylanishi uchun uning bir komponentigina o‘zgarishi kifoyami yoki barcha komponentlar bir yo‘la o‘zgartirilgan bo‘lishi kerakmi, degan savoldir.

Bunga javoban F.N. Milkov (1978) tabiiy landshaftni antropogen landshaftga aylantirish uchun uning xoxlagan bir komponentini o‘zgartirish kifoya deb hisoblaydi. Bu fikrning asosida komponetlarning landshaft hosil qiluvchi omil sifatidagi ahamiyati tenglidir, degan tassavur yotadi.

N. A. Solnsev (1960) esa landshaftni o‘zgartirish uchun albatta uning geologo-geomorfologik o‘zgartirilgan bo‘lishi kerak deb hisoblaydi. Bu bir vaqtlar N A Solnsevning o‘zi ilgari surgan va komponentlarning o‘zaro teng kuchli emasligi, ularning hosil bo‘lishida oldinma-keyinlik mavjudligi hamda oldin hosil bo‘lgan komponentlar «kuchliroq» (hisoblanib keyin hosil bo‘lgan komponetlarga ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi, degan fikrning davomidir. Uning fikricha geologik yotqiziqlar va relef yoki geologo-geomorfologiyasi «kuchli» komponent, iqlim va suvlar o‘rtacha kuchga ega komponentlar tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosi «kuchsiz» komponentlar hisoblanadi.

Landshaftlardan xalq ho‘jaligi maqsadlarida to‘g‘ri va oqilona foydalanish, uning ifloslanishi va buzilishining oldini olish yoki muhofaza qilish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni to‘g‘ri hal etish landshaftlarning qaysi komponetga asosiy yetakchi yoki bosh rolni o‘ynashini to‘g‘ri hal qilib olish mumkin va prinsipial ahamiyatga egadir. Chunki, inson landshaftga ta’sir etaversayu, ammo biz landshaftning geologo-geomorfologik asosi qachon o‘zgarar ekan, deb kutib o‘tirishimizning o‘zi bir yoqlamalik va xatolikka olib kelishi mumkin. Yuqorida birma-bir keltirilgan fikrlardan to‘g‘ri xulosa chiqarib olish uchun hamda antropogen landshaftlar haqida malum tassavurga ega bo‘lish uchun landshaftning komponetlari va omillari haqida yana bir bor eslatib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Ko‘pchilik tabiiy geograflarning ta’kidlashiga ko‘ra geotizimlar asosan tog‘ jinslari suvlar, havo massalari tuproqlar, o‘simlik qoplami va hayvonot kabi moddiy komponentlardan tuzilgandir. Ular o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta’sirdadir. Ular orasida muttasil modda almashinib turadi. Ushbu komponentlar landshaftlar vertikal tarkibining shakllanishida tarkibiy qismlar sifatida ishtirok etadi.

Komponetlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ularning har bir tarkibida boshqa komponentlarga xos bo‘lgan moddalar ham ishtirok etadi. Masalan, landshaftlarning havo komponenti tarkibida atmosfera gazlaridan tashqari suv bug‘lari turli chang zarralari, o‘simlik changlari mikroorganizmlar ham aralashgan bo‘ladi. Xuddi shunday landshaft suvlar tarkibida ham, havo, erigan, nuragan va yuvilgan tog‘ jinslari, o‘simlik va hayvonot, ular qoldiqlarida va hokazolarda uchraydi.

Landshaft hosil qiluvchi omillar haqida so‘z yuritilganda, ko‘pincha u yoki bu komponentning ayrim xususiyatlari ko‘zda tutilganligini yoki komponent landshaftda ma’lum bir kuch sifatida ishtirok etsagina uni omil deb hisoblash hollarini ko‘ramiz. Ayrim hollarda esa landshaftga tashqaridan bo‘ladigan kuchlarni omil sanashadi. Masalan, quyosh radiatsiyasi yerning gravitatsiya kuchi, yerning ichidan bo‘ladigan tektonik kuchlar havo sirkulyasiyasi va hokazo.

Aslini olganda landshaftlar juda ko‘p turli tuman omillar ta’sirida shakllanadi. Ular landshaftlarda turli sifat va xususiyatlarning shakllani-shida turlicha ahamiyat kasb etadi. Agar landshaftlarning shakllanishida ma’lum bir turdagi omillar ahamiyatli hisoblansa, ularning tabaqalanishida yoki rivojlanishida boshqa bir turdagi omildir. Landshaftlarning o‘zgarishida esa yana bir boshqa guruh omillar ahamiyatli bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai-nazardan qaraganda tabiiy landshaftlarning antropogen landshaftlarga aylanishida antropogen omil asosiy kuch sanaladi. Shuning uchun ham inson faoliyati ta’sirida o‘zgargan landshaftlarni antoropogen landshaftlar deb atashdan ko‘ra antropogen landshaftlar omil ta’sirida o‘zgargan landshaftlar deb atash to‘g‘riroq bo‘lar edi. Bunda inson ta’sirida tabiiy jarayon hamda tashqaridan ta’sir etadigan omil deb qaralmog‘i lozim.

Insoning xo‘jalikdagi faoliyati ta’sirida landshaftlarning o‘zgarish darajasi, miqiyosida va jadalligi turlicha bo‘ladi. Bu bir tomondan landshaftlarning o‘ziga xos bo‘lgan tabiiy xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lsa ikkinchi tomondan insonning landshaftga ta’sir etishi xarakteri bilan bog‘liqdir. Landshaftlarning tabiiy xususiyatlari, ya’ni o‘zini-o‘zi boshqarish va qayta tiklash xususiyatining kuchli yoki kuchsizligi tashqi kuchlar (shu jumladan inson faolyati ham) ta’siriga chidamliligi yoki chidamsizligi turli landshaft-larda har xil bo‘ladi. Shu bilan birga inson faoliyati ham turlichadir. Masalan, inson landshaftlarga tog‘-kon sanoati sharoitida bir xil ta’sir ko‘rsatsa, shahar qurilish sharoitida boshqa xil, dexqonchilik, chorvachilik, o‘rmon xo‘jaligi sharoitida esa yana boshqacharoq ta’sir etadi. Natijada xilma-xil o‘zgargan landshaftlar hosil bo‘ladi va ularni tasniflash zarurati tug‘iladi.

1991 yil A.G. Isachenko inson faoliyatining landshaftlar ta’siri va uning nazariy muammolari haqida fikr yuritar ekan inson tomonidan o‘zgartirilgan landshaftlar tasnifi tabiiy landshaftlar tasnifiga bog‘liq bo‘lishi lozimligini uqtiradi va tabiiy landshaftlarning turli xil tasniflarga tadbiq etish mumkin bo‘lgan hamda o‘zgartirilgan landshaftlarning sifat jihatidan anchagina yiriklashtirilgan birliklarini aks etgiruvchi tasnifini tavsiya etadi. Ushbu tasnifda asosan to‘rt guruh landshaftlar aks ettirilgan:

1. Shartli o‘zgartirilmagan ibtidoiy landshaftlar. Ular bevosita inson ta’siriga va xo‘jalikdagi faolyatiga duchor bo‘lmagan landshaftlardir. Ularda inson faoliyatining kuchsiz va bilvosita ta’siri izlarinigina payqash mumkin, xolos;

2. Kuchsiz o‘zgartirilgan landshaftlar. Bular asosan inson faoliyatining ekstensiv ovchilik, baliqchilik kabi ta’siriga duchor bo‘lgan landshaftlar. Bunday landshaftlarda inson faoliyati ayrim komponentlargina ta’sir etib, tabiiy aloqadorliklar hali buzilmagan va avvalgi o‘z holatini tiklab olish mumkin;

3. Buzilgan, kuchli o‘zgartirilgan landshaftlar. Bu guruhdagi landshaftlar asosan inson faoliyatining jadal xili ta’sirida o‘zgargan landshaftlardir. Ularning ko‘p komponentlari o‘zgarib, landshaftlar tarkibining sezilarli darajada buzilishiga olib kelgan;

4. Madaniy landshaftlar tarkibini inson tomonidan jamiyat manfaatlarini ko‘zlagan va ilmiy asoslangan holda oqilona o‘zgartirilgan landshaftlardir.

Shunga o‘xshash tasnif 1975 yil D.L. Armandning kitobida ham uchraydi. U inson faoliyati ta’sirida o‘zgargan landshaftlarni besh turga bo‘ladi. Bular:

1. Deyarli butunlay o‘zgartirilgan landshaftlar (shaharlar, tog‘-kon sanoati rivojlangan hududlar);

2. Kuchli o‘zgartirilgan landshaftlar (ekin dalalari, daryo va ko’llar);

3. Anchagina o‘zgartirilgan landshaftlar (borish va kirish mumkin bo‘lmagan o‘rmonlar, dashtlar, savannalar);
4. Kuchsiz o‘zgartirilgan landshaftlar (borish qiyin bo‘lgan o‘rmonlar, dengiz yuzalari);

5. Deyarli o‘zgartirilmagan landshaftlar (qutb o‘lkalari, baland tog‘lar, cho‘llar, dengiz suvlarining quyi qismlari, qo‘riqxonalar);

I.M. Zabelinning fikricha, antropogen landshaftlar o‘zi yana ikkiga: tabiiy antropogen va madaniy landshaftlarga bo‘linadi. Tabiny antropogen landshaftlar bir marotaba inson faoliyati ta’sirida hosil bo‘lib, keyinchalik o‘z holicha, tabiiy qonuniyatlar ta’sirida rivojlana boshlaydi. Ular vaqt o‘tgan sari asta-sekin o‘zining ilgarigi tabiiy holatiga qaytishi mumkin. Ammo, inson tomonidan bo‘ladigan qayta turtkilar, bu jarayonni sekinlashtirishi yoki to‘xtatishi mumkin.

Madaniy lanlshaftlar deganda I.M. Zabelin inson tomonidan o‘zining amaliy extiyojlarini qondirish uchun ataylab, ongli ravishda barpo qilingan landshaftlarni tushunishni tavsiya etadi. Uning fikricha, madaniy landshaft tabiiy sharoiti bir xil bo‘lgan va ko‘p yillar davomida xo‘jalikning biror tarmog‘ida (masalan, qishloq xo‘jaligida) foydalanilayotgan hududdan iboratdir.

Hozirgi zamon landshaftlarining ko‘pchiligi insonning oqilona faoliyati natijasida o‘zgartirilgan bo‘lib, ularni madaniy landshaftlarga aylantirish lozim. Bunday landshaftlarning eng asosiy xususiyatlaridan biri maxsuldorlik va iqtisodiy samaradorlik bo‘lishi kerak. Landshaftlarning ichki imkoniyatini rivojlantirish, tabiiy jarayonlarni faollashtirish va landshaftlarning samaradorligini oshirish asosiy maqsadga aylanishi kerak. Darhaqiqat, inson dexqonchilik bilan shug‘ullanar ekan, u o‘z oldiga eng avval bir narsani, ya’ni iloji boricha ko‘proq qishloq xo‘jalik mahsuloti olishni maqsad qilib qo‘yadi. Bu maqsadga erishish uchun landshaftni tekislaydi, tuproqni ma’lum bir qalinlikda ag‘darib tashlaydi, o‘g‘it soladi. Ma’lum bir ekin ekadi, sug‘oradi, begona o‘tlar va zararkunandalar, hashoratlarga qarshi turli xil dorilarni ishlatadi, tuproqni sho‘rini yuvadi, zax suvlarini qochiradi va hokazo. Xullas, ekin ekishdan to hosilni yig‘ishtirib olgunga qadar turli-tuman agrotexnik tadbirlarni qo‘llaydi va bu jarayonlar, yuzlab yillar mobaynida qaytalanaveradi. Natijada bizga yaxshi tanish bo‘lgan va antropogen landshaftlar ichida «madaniy landshaft» deb atalishi mumkin bo‘lgan hamda yuqori maxsuldorlik, iqtisodiy samaradorlik kabi talablarga ozmi ko‘pmi mos kela oladigan landshaftlar hosil bo‘ladi. Bu o‘z navbatida ilgari shu landshaftlarga xos bo‘lgan tabiiy xilma-xillikning soddalashishga hamda moddalarning, shu jumladan to‘yimli moddalarning ham, namlik va energiyaning aylanma harakatining o‘zgarishiga olib keladi. Vaholanki, landshaftlardagi to‘yimli moddalarning aylanma harakati organizmlar sonining muvofiqlanib turish, tuproq unumdorligining maromida bo‘lishi, landshaftlarning o‘zini-o‘zi saqlab turishida juda katta va hal qiluvchi ahamiyatga egadir.