Gidrogeneratorlar. (GG)
GG-lar, asosan, sekin aylanadigan mashinalar qatoriga kirganligi
uchun ularning ko‘p pomosli qilib ishlab chiqariladi. Rotor diametri bir
necha metrni tashkil qilishi mumkin, massasi esa bir necha tonnani tashkil
qilishi mumkin. Qoidaga binoan GG lar ko‘pincha vertikal holda
tayyorlanadi, kam gorizontal holda tayyorlanadi.
Konstruksiyasi bo‘yicha GG lar osiluvchan yoki zontik holda
tayyorlanadi.
GG ning asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
Rotor, pomosli qo‘zg‘atish chulg‘ami bilan;
Stator, yakor chulg‘ami bilan;
Podiyatnik;
Yuqori generator podshibnigi-VGP;
Pastgi generator podshibnigi-NGP;
Yuqori krestovina;
Pastgi krestovina;
18
Val;
Qo‘zg‘atgich.
Statorning alohida sigmentlarining sizib yig‘ilishi orqali yig‘iladi. GG
larni statori qayerda yig‘iladigan bo‘lsa, shu joyning o‘zida yig‘iladi.
GG larning rotori g‘ildirak, pomos, obodalardan iborat bo‘ladi.
Obodni alohida elektromexanik materiallardan yig‘iladi (shixtalash
qilingan holda). Magnitli o‘tkazgich vazifasini bajaruvchi “oboda” ga
pomoslarni to‘g‘ri holatda qo‘zg‘atish chulg‘ami bilan o‘rnatiladi,
pomoslar ham huddi shunday shixtalashli holda qilinadi.
Pomoslarda qo‘zg‘atish chulg‘amlardan tashqari dempferli chulg‘am
ham o‘rnatiladi, qaysiki, rotorning bir normal rejimdan boshqa bir rejimga
o‘tishida hosil bo‘ladigan tebranishlarni kamaytirishga yordam beruvchi
chulg‘am hisoblanadi.
Qoidaga binoan, GG ni sovutish sistemasi havoli yopiq holda bo‘lib u
bevosita va bilvositali bo‘lishi mumkin. 300 MVt quvvatli va undan
yuqori GG larda stator chulg‘amlari suv bilan sovitilib bevosita sovitish
tizimlaridan iborat bo‘ladi.
Val bilan birgalikda shu valning o‘zida qo‘zg‘atgich o‘rnatilgan
shuningdek valning aylantirish tezligining o‘lchaydigan taxogenerator
o‘rnatilgan va u o‘zgartirish zaxira energiyasi bilan taminlaydi.
Taxogenerator - bu uch fazali o‘zgarmas magnitli generator xisoblanadi.
GG va TG da normal ekspluatatsiyasida, asosan, ikki parallel sim
liniyasida nosimmetriya bo‘lganligi uchun mashinaning magnit oqimida
E.Yu.K paydo bo‘ladi. Bu kuchlanish normal rejimda 6 V-gacha TG larda
va 30 V GG larda paydo bo‘lishi mumkin. Zaxiradagi “val-podshibnik-
fundament-podshibnik” qarshiligida tok yuz ampergacha ko‘tarilishi
mumkin, bu esa valning shunday chiqishiga, podshibniklarni vikla ishdan
chiqishiga olib keladi.
Gidrogeneratorlarda o‘zining tabiiy izolyatsiyasi vall bilan
podshivnik orasidagi moy plyonkasidan tashqari, maxsus izolyatsiya
o‘rnatilishi, qaysiki, tokni moy qop orqali o‘tishining oldini olish mumkin.
Agarda nosozlik paydo bo‘lib qolsa TG larda generatorlarning birida
podshivnik alohida qilib qo‘yiladi (qo‘zg‘atgich tomonidan), GG larda
esa, asosiy, podshivnikni izolyatsiya qilinadi.
Yuqoridagilarni e'tiborga olgan holda, podshivniklarning izolyatsiyasi
har oyda bir marta tekshirilib turishi kerak. O‘lchashda “1000 V” megoom
orqali qarshiligi o‘lchanadi, bunda TG lar uchun eng kamida 1 Mom ni
tashkil qilish kerak.
Generatorlarni ekpluatatsiya va remont qilish
19
Izolyatsiya nosozligi oz joyiga qarab fazasidagi nosozlikka yoki
fazadan chiqish oldida yoki old qismida bo‘lishi mumkin.
Fazadagi nosozlik har qalay ishlash sharoiti qanchalik yaxshi
bo‘lmasin kuchlanishning to‘g‘ri bo‘lishiga qaramasdan u ko‘pchilikni
tashkil qiladi, boshqa nosozliklarga nisbatan. Bunga sabab, asosan,
izolyatsiyani tayyorlashda bo‘sh joylar ko‘p bo‘lishi texnologik
normalarning (izolyatsiyani tayyorlash) mumkin.
O‘ta kuchlanishlarning paydo bo‘lishi natijasida, bo‘sh izolyatsiya
joylarda nosozliklarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin.
(Masalan, kommunikatsiya vaqtida), yerga qisqa tutashish holati,
chulg‘amlarda haroratning keragidan ortib ketish, ba'zi bir hollarda
tushinib bo‘lmaydigan holatlarda kelib chiqishi mumkin.
Sterjenning chiqish joylarida yoki chulg‘am seksiyasida, ma'lum
izolyatsiya uchun noo‘rin holatlari paydo bo‘lishi mumkin. Bunda, joyda
kuchlanish graduslarining oshib ketishi, bundan tashqari, qisqa tutashish
vaqtlarida mexanik kuchlarning paydo bo‘lishi, izolyatsiyaning ta'siri
sababli, unda yoritgichlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lib qolishi
mumkin. Vaholanki mashina konstruksiyasida bunday hollarda e'tiborga
olinib, kuchlanish graduslarini to‘g‘ri taqsimlar bajariladi (yarim
o‘tkazgichli moyli plyonka), izolyatsiyaning elektrik mustahkamligi
yaratiladi (izolyatsiya doimiyligi yaratiladi) va chulg‘amning mexanik
mustahkamligi
barpo
qilinadi
(korzinkali
konstruksiya),
shunga
qaramasdan chulg‘amlarning fazasining chiqish joylarida juda ko‘p
nosozliklar bo‘lishi mumkin. Izolyatsiyani nosozligi sterjen bilan old
bo‘lishining bog‘lanishidagi izolyatsiyaning buzilishiga olib keladi.
Bog‘lanishning buzilishi bu zavodning o‘zida sifatsiz qilingan bo‘lishi
mumkin, natijada chulgʻam tebranishiga olib kelishi mumkin. Qisqa
tutashib vaqtida elektrodinamik kuchlanishning o‘sishi yoki qisqa
tutashishning uzoq davom etishi natijasida bog‘lanishlarni qizishi.
Bog‘lanishlarning ishdan chiqishi mashinaning korpusiga nisbatan
qisqa tutashish bo‘lishiga, shuningdek, fazalar orasida yoki alohida simlar
orasida tutashishlarning paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Natijada
mashinaning old qismida izolyatsiyaning erib ketishiga olib kelishi
mumkin.
Sterjenlar orasidagi bog‘lanishlarning nazorat qilish ikki yo‘l bilan
olib boriladi: chulg‘amning aktiv qarshilikning o‘lchash bilan va shunt
orqali bog‘lanishning haroratini o‘lchash orqali.
Fazadagi chulg‘am aktiv qarshiligining oshib ketishi (ikki martali)
fazadagi ikki parallel simlarning biri uzilib ketganligini bildiradi. Ammo,
20
amaliyotda bu metodni qo‘llanishi chegaralangan, chunki qarshilikning
ko‘payishi boshlang‘ich holatda darrov qaytib ko‘rsatilmaydi. Bu esa
umumiy qarshilik qiymatini o‘zgartirmaydi. Parallel simlarni uzulish
hollari kam o‘zgaradigan holatdir. Ular, asosan, joyli haroratlari
ko‘tarishlariga olib keladi, qaysiki ushlab turish orqali bilish mumkin.
Old bo‘limlarini ushlab ko‘rishni faqatgina generatorlar to‘xtaganidan
keyin amalga oshirish mumkin, to‘xtamagan holatda esa amalga oshirish
mumkin emas. Yoki haroratdan keyin sun’iy ravishdagi 3 fazali qisqa
tutashish
orqali bilish mumkin. Bog‘lanishlarni tekshirish esa
chulg‘amning haroratni solishtirib eng qizigan joylardan chulg‘am simini
ochib ko‘rish natijasida aniqlanadi.
Agarda bog‘lanishdagi nosozlik o‘z vaqtida aniqlanmasa, ular
orasidagi 2 ta simni sof bog‘lanishining buzilishiga olib kelishi mumkin.
Bu esa katta nosozliklarni keltirib chiqishiga, hattoki mashinani old
qismining ishdan chiqib yonishiga ham olib kelishi mumkin.
Stator izolyatsiyasini ishdan chiqishi, nosozlik paydo bo‘lgan joydan
tokni o‘tishiga bog‘liq va himoyasini tezligiga bog‘liq bo‘ladi. Ma’lumki,
izolyatsiyani ishdan chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin:
a) korpusga tutashish;
b) fazalararo tutashish;
d) simlararo tutashish.
Korpusga
tutashish
natijasida
stator
fazalarida
faqatgina
izolyatsiyaning ishga chiqishidan tashqari o‘zakning kam ishdan chiqarish
hollari bo‘lishi mumkin. Agarda korpusga ulanishdagi tokning qiymati
yuqori bo‘lsa, kichik tokli korpusga tutashish bo‘lsa, (bitta atrofida) u
holda ishdan chiqishlar soni ham bo‘ladi. Bunday hollarda generatorlarni
tezda o‘chirish shart emas, shuning ham navbatchi hodim bemalol
generatorlardagi yuklamaning pasaytirib boshqa generatorlarga uzatishi
mumkin.
Agarda, korpusga tutashish toki juda kichik bo‘lsa (masalan,
transformator bilan birga blok sifatida ishlatiladigan generatorlarda ishdan
chiqqan joyda chulg‘amning bir qismi bo‘lib neytralga yaqin bo‘lsa),
elektrostansiyalarning bosh injeneri ruhsati bilan ishda qoldirish mumkin
va uzoq ishda qoldirish mumkin. Agarda, sistemaga shunga ehtiyoj sezsa
iste’mlochi tomonidan.
Statorning faza qismida nosozlikni paydo bo‘lishining qaytadan tiklab
bo‘lmaydi, buning uchun albatta uni almashtirishga to‘g‘ri keladi
(nosozlikni qaramasdan). Ish hajmi, asosan, qaysi biri ishdan chiqqaniga
bog‘liq, agarda, fazaning ustki qismida bo‘lsa ikki-uch kunda amalga
21
oshirish mumkin. Ammo pastki qismida bo‘lsa unda ko‘p vaqtni talab
qilishi mumkin.
2 va 3 fazali qisqa tutashishlarda nosozlik joyidan juda katta qiymatli
toklar o‘tishi mumkin. Amaliyot ko‘rsatadiki, agarda generator himoyali
vaqtsiz o‘chirishga ishlab so‘ndirish avtomatini ishga solsa, unday holda
nosozlik joyida qisqa vaqti qisqa tutashish toklari o‘tib uning tezda ishdan
chiqishiga olib kelmasligi hatto o‘zakni ham ishdan chiqarmasligi
mumkin.
Nosozlikning og‘ir holatlarining simlari orasidagi tutashuv keltirib
chiqarishi mumkin (bitta fazaning o‘zida). Bunda tutashish kontirida
qancha kam bo‘lsa, unda tokning qiymati shuncha yuqori bo‘lishi
mumkin.: E.Yu.K- bu kontirda simlar soniga proporsional bo‘lib va
induktiv
qarshiligiga
esa
simlar
sonining
kvadratiga
teskari
proporsionalligi tashkil qiladi. Shuning uchun ham simlar tutashishda tok
katta bo‘lishi mumkin, generatorlarning chiqishdagiga nisbatan.
Simlar tutashishida qiladi faqat tutashmagan chulg‘am kontr orasida,
toklar fazalar boshida va oxirida qiymatlari bir xil bo‘lib, qiymatlari bir-
biriga teng bo‘ladi, toza fazalariga nisbatan. Shuning uchun ham
simlarning tutashish holati ancha vaqtgacha bilinmasligi mumkin,
generator huddi oldingi holday kuchlanish va yuklama bo‘yicha ishlaydi.
Bunga qaramasdan, generator ichida ichki ishdan chiqish protsessi davom
etadi: simlar orasidagi tutashish toki qizdirishni amalga oshiradi va unga
tegishli bo‘lgan stator kontirlarini. Old bo‘lishini qizishi chegaralarning
buzilishiga olib kelishi mumkin.
|
