9
1-
Chigit xo‘jaligi
2-
Tozalash bo‘limi
3-
Chaqish-ajratish bo‘limi
4-
Forpress sexi
5-
Rafinatsiya sexi
6-
Ekstraksiya sexi
7-
Kristallizatsiya sexi
8-
Mayonez sexi
9-
Gidrogenizatsiya sexi
10-
Margarin sexi
11-
Yog‘ kislotalarini distillyasiyalash sexi
12-
Sovun sexi
Bunday korxonada 1,2,3 va 4 raqam bilan belgilangan belgilangan bo‘limlar o‘simlik
moylari ishlab chiqarish korxonasini tashkil etsa, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11- bo‘limlar moylarni qayta
ishlash korxonalari hisoblanadi.
Sxemadan ko‘rinishicha yog‘-moy korxonasidan, rafinatsiyalangan moy, salat moyi,
mayonez, margarin, sovun kabi
tayyor maxsulotlar va sheluxa, gudron kabi chiqitlar sotuvga
chiqariladi.
Zamonaviy texnologiya asosida o‘simlik moylari olishning asosan ikkita usuli bor: 1.
Urug‘ mag‘zidan moyni presslab olish. 2. Kunjaradan qoldiq moyni erituvchi yordamida to‘liq
ekstraksiyalab olish.
Kaysi bir usul ishlatilishidan kat’iy nazar xar bir usul aniq texnologik sxema buyicha
olib boriladi. Texnologik sxema deb, bir-biri bilan mantikiy jixatdan o‘zviy boglangan
texnologik jarayonlarning yigindisiga aytiladi. Texnologik jarayon deb, aloxida omillar ta’siri
ostida (bosim, temperatura, vakuum, namlik x.k.) olib boriladigan jarayonlar tushiniladi.
Texnologik jarayon o‘zgarishiga ba’zi bir mexaniq,
issiqlik, namlik va kimyoviy
reaktivlar ta’sir etadi va jarayon o‘z yunalishini o‘zgartiradi. Texnologik jarayonlar asosiy,
tayyorlov, yordamchi va kushimcha operatsiyalardan tashkil topadi.
Quyida o‘simlik moylari ishlab chiqarish korxonasini tashkil qiluvchi ishlab chiqarish
bo‘limlaridagi texnologik jarayonlar bilan tanishib chiqamiz.
CHigit xo‘jaligi . moyli urug‘larni qabul qiladi. Yog-moy sanoatida qayta ishlanayotgan
barcha moyli urug‘lar zavodlarga tug‘ridan-tug‘ri shirkat va jamoa xo‘jaliklaridan olib kelinadi.
Faqatgina paxta chigiti bundan mustasnodir. Chigit yog‘ zavodlariga paxta tozalash
zavodlaridan etkazib beriladi. Moyli urug‘lar avtomabil va temiryul transporti yordamida
tashiladi. Keltirilgan xar bir aloxida miqdor urug‘lar o‘zining mahsus sifat belgilariga ega. Bular:
namlik, ifloslik, moyliligi,
hamda paxta chigiti uchun esa, qobiq ustidagi qalta momig‘i bilan
belgilanadi (pux).
Moyli xom ashyolarni sanoatda qo‘llanilish darajasiga ko‘ra asosiy uch guruxga bo‘lish
mumkin: sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan moyli urug‘lar (chigit), qo‘shimcha moyli xom
ashyolar (soya, maxsar, kungaboqar) va noa’anaviy moyli urug‘lar (meva danaklari va sabzavot
urug‘lari).
Zavodga etib kelgan xomashyo mahsus torozilar (avtomobil, temiryul torozilari)
yordamida tortiladi so‘ngra, xomashyo mexanizatsiyalashtirilgan moslamalar yordamida zavod
omborlariga joylashtiriladi. Chigit xo‘jaligidagi omborlarda saqlash davrida namlik, issiqlik,
mikroorganizmlar va ba’zi bir kemiruvchi janvorlar ta’siridan saqlash talab qilinadi. Aks holda
xomashyodan olingan moy sifat jixatidan past (rangi yukori, kislota soni yuqori, oksidlangan
10
moddalar miqdorining ko‘p) bo‘ladi. SHuning uchun keltirilgan xomashyoning turiga va sifatiga
qarab, uni saqlash sharoitlari belgilanishi, omborxonaning esa texnik jixozlari bu sharoitni to‘liq
ta’minlashi kerak. Barcha turdagi moyli urug‘lar uchun ishlatilayotgan omborxonalar quruq, pol
er osti
suvlaridan izolyasiyalangan, devorlar oqlangan yoki kraskalangan bo‘lishi lozim. Tom
yomg‘ir va qor suvlarini o‘tkazmasligi, eshiklar zich yopilishi kerak. Omborxona urug‘
tashlanishidan oldin barcha chiqindilardan, xar xil kemiruvchilardan tozalanishi va mumkin
bo‘lgan pereparatlar bilan dizenfeksiya qilinishi lozim. Asosiy talab shundan iboratki,
omborxona toza, quruq va yaxshi ventillyasiyalanadigan bo‘lishi lozim.
Xomashyoni omborxonadan ishlab chiqarishning kerakli qismiga yo‘naltirish uchun
zavodda ishlatiladigan o‘zatuvchi transport vositalardan foydalaniladi. Bularga shneklar,
redlerlar, tarnsportli lentalar, o‘zi
yurar moslamalar, noriyalar, pnevmotransport va boshqalar
kiradi.
1.
Tayyorlov bo‘limi va forpress sexida (2, 3, 4) moyli xomashyolarga quyidagi
bosqichlarda ishlov beriladi: Texnologik jarayon chigitni tozalashdan boshlanadi;
2.
Tozalangan chigit namligi bo‘yicha kondinsiyalanadi.
3.
Namligi bo‘yicha kondinsiyalangan paxta chigiti linterlash mashinalarida ustidagi
momiqdan ajratiladi.
4.
Tozalangan chigitni chaqiladi. Chaqish jarayoni diskli chaqish mashinasida
amalga oshiriladi;
5.
Chaqilgan mahsulot – chaqilma mag‘izni qobiqdan ajratish uchun qo‘shromli
tebratgich elakga tushadi va chaqilgan mag‘iz ajratiladi. Chaqilmay va ajralmay qolgan chigit
ikkinchi bosqich tozalashga uzatiladi;
a.
6 Chaqilmani tugal tozalash uchun barabanli biter-separator ishlatiladi. Biter
separatorda ajratilgan birinchi bosqich chaqilmani ikkinchi bosqich chaqishga qaytariladi.
Ikkinchi bosqich chaqishdan keyin sheluxa tarkibida 0,8% gacha
chaqilmay qolgan chigit
bo‘lishiga ruxsat etiladi;
6.
Ajratilgan sheluxa omborga jo‘natiladi;
7.
Ajratilgan mag‘iz yanchishga beriladi. Yanchish jarayoni 5 valli VS-5
stanoklarida amalga oshiriladi. VS-5 dan chiqqan yanchilmaning maydalanish darajasi 1 mm
elakdan o‘tish darajasi 60-65% dan kam bo‘lmasligi kerak;
8.
Maydalangan mag‘izni sheluxaliligi 15-17% gacha etkazilib, namlovchi
bug‘lovchi shneklarda namligi navlarga qarab 11,5-17,0% gacha, harorati 65-70% ga etguncha
namlov ishlovi beriladi;
9.
Namlangan va harorati 65-70ºC gacha etkazilgan yanchilmani 6 chanli qovurish
qozonalrida 50-60 min davomida mezganing harorati 105ºC ga etguncha namligi 6-7%
qolguncha qovuriladi;
10.
Mezgani fopressda siqish yo‘li bilan chigit massasiga nisbatan 13-14% miqdorida
moy ajratib olinadi. Qolgan kunjara ekstraksiyaga jo‘natiladi;
11.
Olingan forpress qora moyi sovutilib, fuzalovushkada keyin esa filtr pressda
birlamchi tozalashdan o‘tib rafinatsiya sexiga uzatiladi.
Qolgan fuza esa jarayonga qaytariladi.Paxta chigitidan og‘ir aralashmalarni, engil organik
va mineral iflos aralashmalarni tozalashda USM urug‘ tozalash qurilmasidan foydalaniladi. USM
qurilmasi asosiy uch qismdan iborat. 1-ta’minlagich, 4-cho‘ktirish kamerasi va 6-inersion
separator. Qurilma quyidagicha ishlaydi. Chigit 1-ta’minlagichga beriladi,
bu erda mayda
mineral aralashmalardan tozalanib, chigit bir xil kenglik va qalinlikda aspiratsiya kanaliga
uzatiladi. Urug‘lar va engil aralashmalar 5-ventilyator yordamida hosil qilinayotgan havo oqimi
bilan aspiratsiya kanali bo‘ylab yuqoriga ko‘tariladi, og‘ir aralashmalar esa aspiratsiya
kamerasining og‘zidan pastga qulab tushadi.
Urug‘lar va engil aralashmalar 2-kanaldan 3-cho‘ktirish kamerasiga tushadi, bu erdan
engil aralashmalar (tolalar, organik iflosliklar, puch chigitlar)
havo oqimida uchishni davom
ettirib, havo yo‘naltirgich tomonga so‘riladi. Kamerada havo oqimining tezligi chigitning kritik
tezligidan kichik bo‘lib qolganligi uchun engil aralashmalardan tozalangan urug‘lar pastga qulab
tushib, vakuum klapan orqali kameradan chiqadi va ishlab chiqarishga beriladi. Engil
