Oqlash mahsulotlarini saralash muhimdir, chunki donlarni oqlash davomida turli
mahsulotlarning aralashmasi hosil bo‘ladi, ularni shartli ravishda 5 ta fraksiyaga ajratish
mumkin. Oqlangan don yoki mag‘iz-asosiy fraksiyani, oqlanmagan ya’ni qobiqlari ajralmagan
don ikkinchi fraksiyani, ajralib chiqqan qobiqlar (luzga) uchinchi fraksiya, oqlash jarayonida
maydalanib ketgan don-turtinchi fraksiyani tashkil etadi. Ayrim mag‘iz va qobiqlar juda
maydalanib un holiga (muchka) kelib qoladi, ular-beshinchi fraksiyani tashkil etadi.
Bu fraksiyalarni bir-biridan ajratish uchun maxsus uskunalar ishlatiladi. Maydalangan
mag‘iz va muchka kichik o‘lchamlarga ega bo‘lganligi tufayli mahsus elovchi uskunalarda elab
olinadi. Qobiqlar (luzga) engil uchuvchan bo‘lganligidan aspiratorlarda xavo yordamida ajratib
olinadi. Aralashmada kolgan oklangan va oqlanmagan donlarni bir-biridan ajratish murakkab
jarayon hisoblanadi. Oqlangan donlarni oqlanmaganlardan nisbatan kichik o‘lchamga, katta
zichlikka, dumaloqroq shaklga, kichik mustahkamlikka va katta ishqalanish koeffitsientiga
egaligi bilan farqlanadi. Ularni ajratishda ana shu fizik hususiyatlaridagi farqlardan
foydalaniladi. Buning uchun mahsus rassevlar, yorma saralovchilar, trierlar, paddi-mashina,
yorma ajratuvchi BKO va boshqalar qo‘llaniladi.
Mag‘izni maydalash jarayoni ayrim turdagi yormalarni ishlab chiqarishda
qo‘llaniladi. Arpa, bug‘doy, makkajo‘xori va boshqa donlardan mayda holatdagi yormalarni
olishda valli dastgohlar va barabanli uskunalardan foydalaniladi. Mag‘izni maydalash va bo‘lish
natijasida ma’lum o‘lchamga ega zarrachalar va kam miqdorda muchka hosil bo‘lishi kerak.
Oqlangan don (grechka mag‘zidan tashqari) hali tayyor yorma mahsuloti
hisoblanmaydi. Oqlangan mag‘iz sayqallanib, silliqlangandan keyin yormaga aylanadi, ya’ni
dondan qolgan qobiqlar, qisman aleyron qatlam va murtagi ajratiladi. Sayqallash yormani tashqi
ko‘rinishini yaxshilaydi, misol uchun guruch sayqallangandan so‘ng oppoq bo‘ladi.
Sayqallanmagan yorma tez pishadi.
Sayqallash jarayoni mag‘izning tashqi qismlarini obraziv yoki boshqa g‘adir-budir
yuzaga intensiv ishqalanishi natijasida kechadi. Yormalarni sayqallash uchun A1-ZSHN-3
oqlovchi- sayqallovchi uskuna, valsedekali dastgox, RS-125 oqlovchi postav va A1-BSHM
oqlovchi uskunalar qo‘llaniladi.
Yormalarni sayqallash bilan birga silliqlash jarayoni xam amalga oshiriladi. Silliqlash
asosan yormalarni tashqi ko‘rinishini yaxshilaydi. Silliqlash jarayonida mag‘iz ustidagi
oqlashdan keyin qolgan muchka va tirnalgan joylar yo‘qotiladi xamda yorma yana ham
tiniqlashib yaltiroq tus oladi. Silliqlashda xam sayqallash jarayonida qo‘llanilgan uskunalar
ishlatiladi, faqat nisbatan mayda bo‘lgan abraziv material tanlab olinadi.
Yormalarni yirikligi (rakami) bo‘yicha saralash va maxsulotni nazorat qilish yorma
ishlab chiqarishdagi yakunlovchi bosqich sanaladi. YOrma ishlab chiqarish korxonalaridagi
hamma turdagi yorma mahsulotlari saralovchi sifatini nazorat qiluvchi uskunalardan o‘tkazilishi
lozim. Saralash davomida butun mag‘iz maydalangan qismlaridan ajratib olinadi. Maydalangan
mag‘izni fraksiyalarga raqamlar bo‘yicha saralanadi. Yormaning raqami uni yirikligini
tavsiyalovchi ko‘rsatkich hisoblanadi.
Yormalarni nazorat qilish uchun quyidagi jarayonlar qo‘llaniladi:
-xar bir ko‘rinishdagi yormalarni belgilangan o‘ziga mos elaklarda elash;
- butun yormalarni ajratib olish uchun trierlarda saralash;
- yorma ajratuvchi uskunalarda oqlanmagan va sifatsiz yormalarni nazorat qilish;
- qolgan qobiqlarni ajratish uchun aspiratsion uskunalardan o‘tkazish;
-magnit uskunalarda yormalarni nazorat qilish.
Ishlab chiqarilgan yormalarning sifati va navlari yorma maxsulotlari uchun belgilangan
standart me’yorlar bo‘yicha aniqlanadi.
Omixta em-bu chorva va parrandalarni to‘liq oziqlanishini ta’minlaydigan, ilmiy
asoslangan retseptlar bo‘yicha ishlab chiqilgan turli oziqa moddalarini ma’lum yiriklikkacha
94
maydalangan, tozalangan bir xil tarkibli murakkab aralashmasidir. Omixta em xayvon va
parrandalarning fiziologik holatiga qarab turli oziqaviylik qiymatlarda ishlab chiqariladi. Bunda
xayvonning turi, yog‘i va maxsuldorlik darajasi hisobga olinadi.
Omixta em mahsus omixta em ishlab chiqarish korxonalarining sexlarida tayyorlanadi.
Omixta em sanoati xalq xo‘jaligida muhim vazifani- o‘sib borayotgan aholini oziqa
maxsulotlariga bo‘lgan extiyojini qondirish uchun chorvachilik va parrandachilikni
maxsuldorligini oshirish vazifasini bajaradi. U chorvachilik va parrandachilik xo‘jaliklarini
yuqori oziqaviy qiymatga ega bo‘lgan, hamma zarur moddalar (oqsil, uglevodlar, yog‘lar,
mineral elementlar va vitaminlar) tutgan em maxsulotlari bilan ta’minlashi kerak.
Respublikamiz don maxsulotlari ishlab chiqarish tarmog‘i korxonalarida yillik ishlab
chiqarish quvvati 3,0 million tonnadan yuqori bo‘lgan 36 dan ortiq omixta-em zavodlari faoliyat
yurgazmoqda. Ular barcha turdagi xayvonlar, parranda va baliqlarni yoshiga mos holda tula
ratsionli omixta-em bilan ta’minlashga qodirdir. Omixta-em zavodlari barcha turdagi
iste’molchilarni, ayniqsa sanoat asosidagi chorvachilik va parrandachilikni sifatli em bilan
uzluksiz ta’minlash uchun respublikamizning barcha regionlariga joylashtirilgan.
Omixta-em ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida don va uning chiqindi maxsulotlari
(kepak) asosiy o‘rinni egallaydi.
Omixta-em tarmoqlarining asosiy ish yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: ishlab
chiqarishni takomillashtirish, ishlab chiqariladigan omixta emlar assortimentini kengaytirish va
sifatini oshirish xamda ozuqaviyligi jixatidan yuqori bo‘lgan maxsulotlar ishlab chiqarishga
erishish.
Omixta-em ishlab chiqarish quvvatini oshirish maqsadida respublikamizda yiliga 40
ming tonnaga yakin maxsulotlar chiqaradigan vitamin-ut uni liniyasi barpo etildi. Vitamin ut
unining qishloq xo‘jalik xayvonlari va parrandalari ratsioniga kiritilishi faqatgina emni boyitib
qolmasdan balki uning ozuqaviylik qimmatini oshiradi, bir vaqtning o‘zida u maxalliy xom
ashyo bo‘lib xizmat qiladi.
Omixta-em ishlab chiqarishda izlanishlarni davom ettirish va qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishining noan’anaviy resurslari: “Nou Xou” texnologiyasi bo‘yicha olingan oqsil
konsentrati, tut ipak qurti gumbaklari, oziq-ovqat va konserva sanoati chiqindilari (olma va
pomidor turpi, quruq barda) ni jalb etish lozim.
Xozirgi kunda Vengriyaning “IKR Babolna” firmasi bilan birgalikda Markaziy Osiyoda
yagona bo‘lgan O‘zbek-Venger “Makka IKR Babolna” qo‘shma korxonasi ochildi va ishga
tushirildi. Qo‘shma korxona asosiy vitamin va mikroelementlar manbai xamda chorvachilik va
parrandachilik taraqqiyoti uchun muhim bo‘lgan premikslar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
bo‘lib, yillik ishlab chiqarish quvvati 10 ming tonnani tashkil etadi.
Muynoq qo‘ng‘irot va Shumanou tumanlarida omixta-em va xom ashyolar tashishdagi
transport xarajatlarini kamaytirish maqsadida “O‘zdonmaxsulot” DAK karoriga muvofik
sutkalik ishlab chiqarish quvvati 30-50 tonna bo‘lgan kichik omuxta-em zavodlarini qurish
rejalashtirildi. Bunda xam sarf-xarajat qilgan holda qo‘ng‘irot va To‘rtqul un zavodlarining
qurituvchi-tozalovchi minoralarini rekonstruksiya qilish orqali erishildi.
Surxondaryo viloyati SHo‘rchi shaxrida viloyatning barcha chorvachilik, baliqchilik va
parrandachilik soxalarini ta’minlashga qodir, sutkalik ishlab chiqarish quvvati 50 tonna bo‘lgan
omuxta-em kompleksi ishlab turibdi.
Omixta em sanoati 100 dan ortiq turli xil xom ashyolarni qayta ishlaydi. Omixta – em,
oqsil vitaminli qo‘shimchalar, premiks, karbomid konsentratlari ishlab chiqarishda turli xil xom
ashyolar, komponentlar, qo‘shilmalar, shuningdek biologik aktiv moddalardan foydalaniladi.
Omixta-em ishlab chiqarishda xom ashyolarning quyidagi asosiy turlari mavjud.
Don omixta emning asosiy xom ashyosi hisoblanadi. Omixta-em tarkibida donning
ulushi 65-70% gacha boradi. Donlar xususiyatiga ko‘ra uch guruxga bo‘linadi: boshoqli
donlar, dukkakli donlar va moyli donlar.
Boshoqli donlarga bug‘doy, arpa, javdar, suli, jo‘xori, makkajo‘xori tariq va boshqalar
kiradi. Bu turli donlar tarkibida ko‘p miqdorda uglevod (kraxmal) va oz miqdorda oqsil mavjud
95
bo‘ladi. Boshoqli donlar V gurux vitaminlariga boy hisoblanadi. Boshoqli donlar maydalangan
holida, ba’zan butunligicha (parrandalar uchun) ishlatiladi.
Omixta-em ishlab chiqarishda mazkur donlarni qayta ishlash chiqindilaridan xam
foydalaniladi. Don chiqindilariga donli aralashmalar va kepak kiradi. Donli aralashma va kepak
to‘yimliligi jihatidan past tursada, ammo vitaminlar va minerallarga boyligi bilan dondan yuqori
turadi.
Dukkakli donlarga no‘xat, soya, lyupin va boshqalar kiradi. Bu donlar oqsilga (protein)
boyligi bilan ajralib turadi. Omixta-em ishlab-chiqarishda dukkakli donlardan mahsulotni oqsilga
boyitish maqsadida foydalaniladi.
Moyli donlarga kungaboqar, paxta, zig‘ir va boshqalar kiradi.
Ular omixta-emga yaxlit holida qo‘shilmaydi, balki yog‘-moy sanoati chiqindilari-
kunjara va shrot holida ishlatiladi.
Moyli ekin donlari yog‘ va oqsilga boy hisoblanadi. SHu bilan birga ba’zi turlarida
zaxarli moddalar (gossipol, sinil kislotasi) ham mavjud. Omixta-em tarkibida bu moddalar
miqdori belgilangan ko‘rsatkichdan ortib ketmasligi kerak.
O‘t uni omixta emning qimmatli xom ashyosi hisoblanadi. O‘t uni o‘rib quritilgan o‘tni
maydalash orqali hosil qilinadi. O‘t uni oqsil, karotin, A va boshqa vitaminlarga boy mahsulot
hisoblanadi.
Omixta-em ishlab-chiqarishda oziq-ovqat qand, kraxmal, patoka, spirt va pivo sanoati
chiqindilaridan keng foydalaniladi. Qand sanoati chiqindisiga qand lavlagi turpi (jom) va
ozuqaviy patoka (melassa) kiradi. Quritilgan lavlagi turpi tarkibida ko‘p miqdorda uglevod
mavjud bo‘lib, kavsh qaytaruvchi xayvonlar uchun qimmatli ozuqa hisoblanadi. Melassa suyuq
ko‘rinishga ega, uning tarkibida 50 % gacha eruvchan uglevodlar mavjud. Melassa xayvonlar
organizmida juda yaxshi xazm bo‘ladi.
Spirt va pivo chiqindilariga maydalangan don qoldiqlari va quritilgan barda kiradi. Bu
maxsulotlar to‘yimliligi jihatidan donga yaqin turadi.
Xayvon mahsulotlaridan tayyorlangan ozuqalarga baliq uni, guxt uni, suyak uni, qon va
quritilgan suyak misol bo‘la oladi. Bular xayvon oqsiliga boy qimmatli maxsulot hisoblanadi.
Omixta-em tarkibiga yuqori energiya manbai bo‘lgan xayvon yog‘lari ham oz miqdorda
qo‘shiladi (odatda 2-5%).
Omixta-emlarni minerallar bilan boyitish maqsadida ko‘pgina moddalar-bo‘r, fosfatlar,
osh tuzi va boshqalardan foydalaniladi. Shuningdek em tarkibiga xilma xil biologik faol
moddalar qo‘shiladi. Ularga vitaminlar, mikroelementlar, antibiotiklar va boshqalar kiradi. Bu
moddalar xayvonlar sog‘ligi uchun muhim hisoblanadi. Biologik faol moddalarni quyidagi
guruxlarga bo‘lish mumkin:
ozuqaviy va boshqa antibiotiklar;
vitaminli preparatlar;
mikroelementlar (temir, mis, oltingugurt, kobalt, marganets, yod va boshqalar);
aminokislotalar (lizin, metioniy);
antioksidantlar (santoxin, diludin, butiloksitoluol-BTO);
tinchlantiruvchi moddalar-tranivilizatorlar;
organik kislotalar (sut, propion va boshqalar);
dorivor preparatlar va boshqalar.
Omixta-em ishlab chiqarishda mazkur xom ashyolar bilan cheklanib bo‘lmaydi, balki
emning qimmatliligini oshirishning samarali manbaalarini izlab topish lozim. Em tarkibidagi
donning ulushini kamaytirish va boshqa turdagi mahsulotlar bilan boyitish muhim vazifalardan
biridir.
Barcha omixta-em korxonalari MDX davlatlari mashinasozlik zavodlarida tayyorlangan
zamonaviy texnologik uskunalar bilan ta’minlangan.
Omixta-em, oqsil vitaminli qo‘shimchalar, premiks, korbamid konsentratlari ishlab-
chiqarish bir qancha murakkab texnologik jarayonlarda amalga oshiriladi. Bu jarayonlar
tayyorlanadigan mahsulot va mahsulotni tayyorlashda kerak bo‘ladigan xom ashyoni turiga
96
bog‘lik holda bir marotabali yoki bir qancha texnologik liniyalarni o‘z ichiga olgan ko‘p
marotabali bo‘lishi mumkin. Omixta-em ishlab-chiqarishda quyidagi asosiy texnologik
jarayonlar bajariladi:
xom ashyoni qabul qilish va saqlash uchun joylashtirish: bunga keltirilgan
yuklarni tushirish, idishlarga joylash, yuklarni tagliklarga joylashtirish, shtabellarni
shakllantirish, bo‘shagan idishlarni joylash, shuningdek maxsulotni sifati, turiga va ishlatilish
maqsadiga ko‘ra omborlarga, bunkerlarga, bo‘limlarga va siloslarga joylashtirish ishlari kiradi;
keltirilgan xom ashyo partiyasidan namuna ajratib olish va belgilangan
ko‘rsatkichlar bo‘yicha sifatini tekshirish (ishlab chiqarish texnik laboratoriyasi bo‘yicha);
xujjatlarni rostlashtirish va xom ashyoni ishlab chiqarishga uzatish;
separatordan o‘tkazish-xom ashyoni begona va favkulodda tushib qolgan
aralashmalardan tozalash, elash, metall aralashmalarni ajratib olish, xom ashyoni keyingi qayta
ishlashlar uchun fraksiyalarga bo‘lish, maydalangan mahsulotlar, tayyor sochiluvchan omixta-
emlarning elanganlik sifatini nazorat qilish;
xom ashyoni bolg‘ali maydalagich, maydalagich, kunjara maydalagich,
dezintegrator, juvozlar, tishli, shtifli va boshqa zarbali-oshiruvchi mashinalar yordamida
maydalash; ayrim hollarda juda xam kichik xajmda maydalovchi maxsus mashinalardan
foydalaniladi (tuz, mikroelementlarni maydalash uchun);
maxsus dozatorlar yordamida dozalash; aralashtirish-quruq komponentlar o‘zaro
yoki suyuq komponentlar bilan aralashtiriladi. Aralashtirish vertikal, gorizontal, diskret, tez yoki
sekin, shuningdek uzluksiz xarakatlanuvchi aralashtirgichlar yordamida amalga oshiriladi;
quritish va sovitish – bunda tayyor mahsulotlar, tuz, maydalangan maxsulotlar,
melassa briket va qumoloqlangan mahsulotlar quritiladi va sovitiladi; ayrim hollarda donlar ham;
qumoloqlash va briketlash, ya’ni tayyor maxsulotni yuzaga keltirish;
po‘stli donlarni ajratish-suli, arpa;
suyuq komponentlarni kiritish - melassa, gidrol, yog, o‘simlik moyi, baliq yog‘i,
gidrolizat, melassa va karbamid eritmalar, tuz va suv;
aloxida mahsulotlarga nam – issiqlik va issiqlik bilan ishlov berish
pishirish, briketlash, quruq briketlash, mikronizatsiya va boshqalar;
tayyor maxsulotni qadoqlash;
joylashtirish, saqlash va tayyorlash mahsulotni iste’molga chiqarish;
mahsulot sifatini davlat standarti ko‘rsatkichlariga muvofiq nazorat qilish;
tayyor maxsulotni sifati, ko‘rsatkichlarining shakllanishi, tannarxi va iste’molga
yaroqliligi yuqorida izohlab o‘tilgan jarayonlarning qay darajada bajarilishi bilan ifodalanadi.
Shuningdek texnologik jarayonlar o‘tishining ob’ektiv konuniyligi, uning qulay
rejimlari, jarayonlarning kechishida turli omillarning ta’siri va umumiy texnologik samaradorligi
nazarda tutilishi kerak.
97
Omixta-em korxonasiga kelib tushayotgan xom ashyolar tarkibida favkulodda tushib
qolgan aralashmalar mavjud bo‘lishi mumkin. Ulardan don tozalab olish uchun separatorlar,
rassevlar va aspiratsion kolonkalar qo‘llaniladi. Bundan tashqari omixta-em tarkibida
metallomagnit aralashmalarning miqdori belgilangan me’yorda ortib ketsa, omixta-emni
yaroqsiz holatga, jonivorlarni og‘ir kasallanishiga olib kelishi mumkin. Ularni ajratib olish uchun
xuddi un-yorma korxonalaridagi kabi magnit to‘siqlar o‘rnatiladi.
Arpa va suli donlarini gul qobiqlari qattiq kletchatkadan iborat bo‘lganligi tufayli ular
oqlanadi so‘ng maydalanib omixta-emga qo‘shiladi. Omixta em tarkibidagi oziqa moddalardan
samarali foydalanish uchun omixta emni tashkil qilgan komponentlarini ma’lum yiriklikkacha
maydalash zarurdir. Omixta em tayyorlash uchun uzatilayotgan xom ashyolar ikki guruxga
ajratiladi: 1) maydalanadigan xom ashyolar, ularga don, donlar aralashmasi, kunjara, mineral
xom ashyolar somon va boshqa yirik oziqa xom ashyolari; 2) maydalanmaydigan xom ashyolar,
ularga kepak, muchka va boshqa unsimon maxsulotlar kiradi. Omixta emning tarkibiy qismlarini
maydalash bir xil tarkibli aralashma olishga imkon beradi. Bundan tashqari bunday aralashmani
xayvonlar tomonidan xazm qilinishi oson kechadi. Xom ashyolarni zarba berish, ishqalash va
ezish orqali maydalanadi. Maydalash usulini tanlayotgan materialning fizik hususiyatlari,
qattiqligi va zarralarning o‘lchami e’tiborga olinadi.
Omixta em ishlab chiqarish tizimida maydalash jarayoni tozalash va me’yorlash
(dozirovkalash) orasidagi oraliq bosqich hisoblanadi. Maydalangan mahsulotlar dozatorlar ustida
qrnatilgan bunkerlarga yuboriladi.
Omixta em zavodlarida turli fizik-mexanik va kimyoviy-biologik hususiyatlarga ega
komponentlarni me’yorlash (dozirovka) va aralashtirish muhim texnologik jarayon hisoblanadi.
Me’yorlash deganda omixta em komponentlarini retseptda belglangan miqdorda tarozda tortish
yoki noto‘gri me’yorlash omixta emning qimmati pasayishiga ayrim hollarda xayvonlarning
kasallanishiga olib keladi. SHuning uchun me’yorlovchi dozatorlar yuqori aniqlik bilan ishlashi
lozim.
Aralashtirish jarayonining sifat ko‘rsatkichi bu olinayotgan omixta em aralashmasini bir
xil tarkibliligi hisoblanadi. Bir xil tarkiblilik butun omixta em bir xil oziqaviylik qimmatiga ega
bo‘lishini ta’minlaydi. Omixta emga mikroqo‘shimchalar qo‘shish vaqtida yaxshilab
aralashtirish talab etiladi. Komponentlarning dispersligi qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik
aralashtirish jarayoni samarali kechadi.
Omixta emning ishlab chiqarish miqdorini oshirish, uni sifatini yaxshilash va
assortimentini kengaytirish maqsadida omixta em tarkibiga quruq komponentlardan tashqari
suyuk komponentlar-melassa, gidrol, xayvon va tenik yog‘lari, kimyoviy moddalarning
eritmalari (karbamid va boshqalar) ham qo‘shiladi. Bu suyuq komponentlarning qo‘shilishi
omixta emning oziqaviylik qimmatini oshiradi va sexlarda chang ko‘tarilish oldini oladi. Ayrim
turdagi omixta emlar bunkerlangan holda tayyorlanadi. Bunkerlangan omixta emni tashish qulay
bo‘lib, tashqi ta’sirlardan himoyalangan va nisbatan kichik xajmni egallaydigan bo‘ladi.
Briketlash jarayoni maxsus sexlarda amalga oshiriladi, bunda presslovchi mashinalardan
foydalaniladi. Omixta emning granillash xam uning oziqaviylik qimmatini oshirib shaklda
bo‘lib, diametrlari 2,5; 3; 5; 8; 10; 12; 17; 19 mm bo‘ladi. Bu jarayon press-granulyatorlarda
amalga oshiriladi.
Omixta em tarkibi xayvonlar organizmi rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan moddalar
vitaminlar, mikroelementlar, antibiotiklar, aminokislotalar, fermentlar va boshqa qo‘shimchalar
bilan boyitiladi. Kuzatishlar bo‘yicha, omixta biologik aktiv moddalar, ya’ni oqsil-vitaminli
qo‘shimchalar va premikslarni qo‘shish yaxshi samara berganligi aniqlanadi.
| 