6-bob.
JISMONIY TARBIYA
6.1. Jismoniy tarbiyaning mazmuni
Asosiy tushunchalar.
0 ‘sib kelayotgan yosh avlodni har tomon
lama jismoniy tarbiyalash ta’lim-tarbiya muassasalari, oila, jamoat
tashkilotlarining birgalikdagi kuch-g‘ayratlari bilan amalga oshi
riladi. Jismoniy tarbiya sog‘liqni yaxshilashga, jismoniy sifatlami
rivojlantirishga, yoshlami mehnatga va Yatanni himoya qilishga
tayyorlashga qaratilgandir.
Jismoniy tarbiya to ‘g‘risidagi ta’limot pedagogikaning tarki-
biy qismi hisoblanadi. Pedagogika fanining
mazkur sohasiga qa-
rashli turli hodisalarga ta’rif berilganda, «badantarbiya», «jismoniy
barkamollik», «jismoniy tarbiya», «jismoniy rivojlanish» degan
asosiy tushunchalar qo‘llaniladi.
«Badantarbiya»
tushunchasi eng umumiy hisoblanadi. U xalq
madaniyatining bir qismi sifatida qaraladi. Badantarbiya jamiyat
odamlarini jismoniy jihatdan mukammallashtirish uchun to ‘p-
langan, vujudga keltirilgan va foydalaniladigan moddiy hamda ma-
daniy qadriyatlar yig‘indisidir.
Badantarbiyaning mazmuni quyidagilardan iborat:
1) mehnat va turmushdagi ko‘nikmalami (tartiblilik, kiyimlar-
ning ozodaligi, xonalaming tozaligi) va gigiyenik rejimga doir
odatlar (faoliyat va dam olishning oqilona tartibi, uyqu, ov-
qatlanish gigiyenasi va h.k.);
2) tabiatning tabiiy sharoitlarida (havo, quyosh va suv) or-
ganizmni
chiniqtirish;
3) jismoniy mashqlami o‘z ichiga oladi.
Jismoniy barkamollik
odamning tarixan shart qilib olingan uyg‘un
jismoniy rivojlanishi, salomatligi, jismoniy tayyorgarligi darajasi bo'lib,
u jamiyat talablariga eng maqbul tarzda mos kelishi kerak.
Jismoniy rivojlanish —
odam organizmining tarkib topishi,
uning shakllari va vazifalarining o‘zgarishini ifodalaydigan biolo-
gik jarayon. Tor ma’noda bu antropometrik va biometrik ko‘r-
43
satkichlar: bo‘y, tana og‘irligi, ko‘krak qafasi aylanasi, o ‘pka si-
g‘imi, qaddi-qomat va boshqalardir. Jismoniy rivojlanish biologik
hayot qonunlari — muhit va organizmning birligi, miqdor o‘zga-
rishlarining sifat o‘zgarishlariga muntazam ravishda o‘tishiga mu
vofiq tarzda amalga oshadi. Zotan, turmush sharoitini, jumladan
jismoniy tarbiya metodlarini o‘zgartirib,
organizmning funksional
imkoniyatlari darajasini ancha oshirish, jismoniy rivojlanish ko‘r-
satkichlarini o‘zgartirish mumkin.
Jismoniy tarbiya bilan tarbiya boshqa jihatlarining o‘zaro alo-
qasi, bir tomondan, tarbiya maqsadi va vazifalari birligi bilan,
boshqa tomondan, shaxs tuzilishi va uning rivojlanishida biologik
va ijtimoiy hodisalaming birligi bilan belgilanadi. Jismoniy tarbiya
jarayonida ongni rivojlantirishga, axloqqa muvofiq odamlar xulq-
atvoriga faol ta’sir etish mumkin.
Mustahkam salomatlik va to ‘laqonli jismoniy rivojlanish ish-
chanlikni, turli xildagi vazifalarni bajarishga tezda moslashishni
belgilaydi. Jismoniy mashqlar organizmning o'sishi va rivojlani
shiga, uning funksional imkoniyatlari kengayishiga chuqur ta’sir
ko'rsatadi. H arakat faoliyati miya peshona qismidagi b o ‘lim-
larining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi,
u aqliy faoliyatni
amalga oshirishda yetakchi o ‘rin tutadi. Qo‘llar va barmoqlaming
harakati nutq harakati markazi rivojlanishini rag‘batlantiradi. Shu
munosabat bilan bolaning nutqi, shu bilan birga fikrlashi ertaroq
va to ‘laqonliroq rivojlanadi. Harakat barcha analizator sistema-
larning ishini faollashtiradi. Shu tariqa hissiy organlar tezroq va
muvaffaqiyatliroq rivojlanadi. Jismoniy va aqliy tarbiyaning mus
tahkam aloqasi fazodagi m o‘ljal olishlarini
rivojlantirishda ham
namoyon bo‘ladi. Ular aqliy faoliyat xilma-xil turlarining zarur
jihati bo‘lib, faqat ko'rish organi orqaligina emas, shu bilan birga
harakat organlari va boshqa analizatorlar ishtirokidagi jismoniy
mashqlar yordamida, ayniqsa, faol o‘zlashtiriladi.
Rejim jarayonlarini, jismoniy mashqlami o‘tkazish, chiniqish
paytida bolalarning dunyoqarashi o‘zgaradi,
ular ayrim eng oddiy
bilimlami egallaydilar. Mustahkam sog‘lik faol aqliy faoliyatning
asosi hisoblanadi.
Jismoniy tarbiya axloqiy tarbiya bilan bog‘liqdir. Bolalar gi
giyena, chiniqtirish tadbirlarini, harakatli o‘yinlami bajarish cho-
g‘ida faqat axloqiy xulq-atvor (mardlik, halollik, tartiblilik va h.k.)
to ‘g‘risidagina tasawurlarga ega bo‘lib qolmay, shu bilan birga ana
shu xulq-atvor xususida mashq qiladilar, ularda irodaviy sifatlar
44
(qat’iyat, mustaqillik va h.k.) rivojlanadi.
Aksariyat jismoniy
mashqlaming his-tuyg‘uga boyligi ularning bola shaxsini shakl
lantirishga ta ’sirini kuchaytiradi.
Jismoniy tarbiya asosan ishning jamoa shakllarida amalga oshiri
ladi. Jismoniy mashg‘ulotlarda, harakatli o‘yinlarda bolalarda jamoat-
chilik tuyg‘usi shakllanadi, uyushqoqlik, intizom tarbiyalanadi.
Jismoniy tarbiya bilan estetik tarbiyaning aloqasi dastawal
shunda o‘z ifodasini topadiki, to ‘laqonli jismoniy rivojlanish —
bola estetik tashqi ko‘rinishining garovidir. Bolalarda
chiroyli qaddi-
qomat, umumiy estetik qiyofa (chiroyli kiyinish, tartiblilik va h.k.)
to ‘g‘risida tasaw urlar shakllanadi. Bolalar mashqlami bajarar
ekanlar, erkin, chiroyli, ifodali harakat qilishga o ‘rganadilar, bu
esa estetik tuyg‘ulami tarbiyalashga ko‘maklashadi.
Jismoniy tarbiya mehnat tarbiyasi bilan chambarchas bog‘-
liqdir. Umumiy chidamlilikni rivojlantirish — ishchanlikni tarbiya-
lash asosidir. Jismoniy mashqlar jarayonida harakat tajribasini
to ‘plash, harakatlar uyg‘unligini, kuchni chamalashni va boshqa
qobiliyatlami rivojlantirish mehnat harakatlarini egallashda o ‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. Irodaviy kuch-g‘ayrat sarflash
odatini tarbiya-
lash ham muhimdir. Sog‘lom, chaqqon bola mehnat topshiriq-
larini oson bajaradi.
