125
< ? >
Nazorat savollari
--------------
1. Fuqaro atamasining ma’nosini izohlang.
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarga fuqaroga xos bo‘lgan qanday sifatlar
o‘rgatiladi?
3. Fuqarolik tarbiyasining vazifalari.
4. Davlat ramzlariga hurmat hissini qanday metodlar orqali o‘r-
gatiladi?
5. Fuqaroga xos bo‘lgan sifatlami shakllantirishda milliy qadriyatlaming
о‘mi qanday?
14-bob.
BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASH
14.1. Bolalarni maktabga tayyorlash masalalari
Maktabdagi majburiy ta’lim bolaga ma’lum talablarni qo‘yadi.
M a’lumki, bola ta’lim-tarbiyaviy muassasaning talablarini bajara
oladigan rivojlanish darajasiga yetishi kerak, faqat shundagina bolani
maktabga berish mumkin.
Olimlar qanday qilib maktabga tayyorgarlik darajasini aniq-
lashadi? Pedagogik va psixologik adabiyotlarda bolaning ta ’lim
va tarbiya jarayoniga kirib, uning mazmunini muvaffaqiyatli o‘z-
lashtirib olishi shaxsning umumiy rivojlanganligi deb ko‘rsatilgan.
Psixologlar maktabga umumiy tayyorgarlikning quyidagi to-
monlarini ajratadilar: jismoniy, aqliy, ijtimoiy-axloqiy (yoki ij
timoiy his-tuyg‘uli) va sababli (motivli).
Boshlang‘ich maktab bolani o ‘qitishga tayyorgarlik darajasiga
o ‘z talablarini qo‘yadi. Talablardan biri — bog‘cha bolalariga xos
bo‘lgan kun tartibiga rioya qilish. Bolaning bog‘chaga borish vaqti
oilaviy sharoitga qarab belgilanadi. Ammo maktabga borish
majburiy — bola darslarga har kuni kelishi shart.
Bog‘cha bolasi kun bo‘yi tuzilishi va mazmuni qiziq bo‘lgan
turli xil faoliyatlar bilan shug‘ullanadi. Bola asosan, o‘z xohishi
bo‘yicha oVnaydi yoki ish bilan shug‘ullanadi. Maktabda esa kun-
ning birinchi qismini tartibli (sistemali) o‘qitish egallaydi, bun-
dan tashqari kunning ikkinchi qismida ham ma’lum vaqtni dars-
lami tayyorlashga ajratish kerak. Maktabda bola o‘z xohishi va qi-
ziqishi bilan tanlagan mashg‘ulotlar chegaralangan. Bola maktab
tartibi va darslar jadvaliga bo‘ysunishi kerak. Har qanday ob-
havoda bola maktabga vaqtida kelishi, o‘quv qurollarini olib kelishi,
maktab ta ’lim sharoitlariga ko‘nikishi kerak. Darslarda m a’lum
vaqt tinch o‘tirib, diqqatini bir joyga jalb qilib ishlashi, tanaffusda
esa nisbatan qisqa vaqt ichida o‘z kuchlarim tiklab olishi kerak boladi.
Shunday qilib, maktab hayotiga jismoniy va ruhiy jihatdan
o‘rganish uchun bola eng aw al sog‘lom, jismoniy chiniqqan va
127
chidamli bo‘lishi kerak. Sistemali ta ’lim uchun bolaning aqliy
rivojlanishi, ya’ni, aniqrog‘i, maktabga umumiy ruhiy tayyorgarligi
muhim, deb hisoblanadi.
Bola birinchi sinfda uch fan (o‘qish, yozuv va matema-
tika)ning asoslarini, tabiat va jamiyat to ‘g‘risida oddiy bilimlarni
egallaydi. Bola odamlar, jismlar va tevarak-atrofdagi hodisalar
haqida m a’lum tasaw ur bilan maktabga kelishi kerak. Bolaning
o ‘quv materialni to ‘liq o‘zlashtirishi va ta ’limning bola qobiliyat-
lariga mos kelishi uning aqliy faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi.
Bolaning yaxshi o‘qishiga aqliy faoliyatining rivojlanish da
rajasi, idrok, tasawur, xotira va tafakkur fimksiyalari hamda aqliy
faoliyat bilan shug‘ullanish odatlari ta’sir qiladi. Bola tahlil qi-
lishni, ya’ni narsalarni (predmetlami) idrok etganda muhim va
muhim bo‘lmaganlarni ajrata bilish, kuzatayotgan hodisalarni
umumlashtirish, guruhlash kabilami o‘rganishi kerak. Bola zehnli,
ziyrak, topqir, mustaqil bo‘lishi kerak. Zavq, xursandchilik keltira-
digan aqliy faoliyatiga nisbatan bolada qiziqish paydo bo‘ladi.
Ta’limning muvaffaqiyatli bolishi ko‘p jihatdan bola nutqining
rivojlanish darajasiga, uning lug‘at boyligiga, mustaqil, aniq,
ifodali va grammatik jihatdan to ‘g‘ri gapira olishiga bog‘liq bo‘ladi.
Bolada maktabga borish bilan nafaqat hayot tartibi va asosiy
faoliyatida, balki ijtimoiy o‘rnida ham o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.
Bola munosabatlari shakllangan tanish tengdoshlar va kattalar
jamoasidan, notanish bolalar va kattalar jamiyatiga o‘tadi.
Oldingi jam oada bola o ‘zining huquq, burch va imtiyozla-
rini bilar edi, yangi shakllanayotgan maktab jamoasida esa bola
o ‘zini boshidan ko‘rsatishi kerak. Bolaning burch va huquqlari,
maktabgacha davrga nisbatan aniqroq va qattiqroq belgilanadi.
Bola faoliyatini baholashning muhim mezonlaridan biri nafaqat
maktabda, balki oilada, tengdoshlar davrasida muvaffaqiyatli
o‘qish bo‘lib qoladi.
Maktabda uzoq muddat ota-ona g‘amxo‘rligisiz bo‘lgani sa
babli, bola o ‘z yoshiga mos his-tuyg‘u va iroda mustahkamligiga
ega bo‘lishi, o‘z xulqini nazorat qila olishi kerak. Agar o‘quvchi
o‘qishga ijobiy yondashsa, o‘qishni xohlab, intilsa, ta’limdagi bosh-
lang‘ich qiyinchiliklami tezroq va osonroq bartaraf etadi. Irodali
bo‘lish bolaga barcha maktab vazifalarini doimiy va muvaffaqiyatli
bajarishida muhim ahamiyatga ega.
Bilim va ijtimoiy hayot qonun-qoidalariga rioya qilish, xarakter
ijobiy jihatlarining shakllanganligi bolaga boshqa bolalar bilan
128
muloqotda, sinfdoshlar bilan do‘stona munosabat o‘rnatishda va
jamoada faol ishtirok etishida juda katta yordam beradi.
Bolaning maktabga umumiy tayyorgarligi deganda uning har
tomonlama rivojlanganligi tushuniladi. Biror tomonining rivojlan-
magani, zaifligi (aqliy, his-tuyg‘uli, irodaviy yoki amaliy) mak
tabda o‘zlashtirmaslikning sabablaridan bo‘lishi mumkin.
Shu bilan birgalikda, bolalar birinchi sinfda o‘quv fanlarining
(o‘qish, yozuv, matematika) mazmunini o ‘zlashtirish uchun
maxsus bilim, malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘Ushlari kerak. Ma-
salan, matematikani o‘qitishda o‘qituvchi bola narsalarning rangi,
shakli, katta-kichikligi, sonini ajrata biladi deb hisoblaydi, yozuvni
o‘rganishda esa bola yozuv va rasm qurollarini to ‘g‘ri ishlata oli-
shiga, grafik mashqlarni bajara olishiga tayanadi. Shu kabi bilim,
malaka va ko‘nikmalar maktabga maxsus tayyorgarlikni tashkil
etadi. Umumiy va maxsus tayyorgarlik bir-biriga zid kelmaydi.
Maktab fanlarini o‘zlashtirishda bolaning maxsus tayyorgarligi
umumiy tayyorgarlikdan kelib chiqadi, unga mos keladi, tayanadi.
Bola shaxsini rivojlantirishda ma’lum bir tomoniga (asosan,
aqliy) kuchli yo‘naltirish berishga alohida e’tibor berish kerak.
Kattalar har doim shuni esda tutishlari kerakki, bolani tezlash-
tirilgan, jadal o‘qitish zarur hisoblanadi.
Maktabgacha davr inson shaxsini shakllantirishda juda katta
ahamiyatga ega. Agar shaxsni har taraflam a shakllantirishda
aynan shu yoshdagi qulay sharoitlar qo‘llanilmasa, rivojlanish
to ‘xtab qolishi mumkin yoki chetlanishlarini bartaraf etish ni-
hoyatda og‘ir kechadi.
7 yosh — bola yangi sharoitga tez o ‘rganadigan va o ‘qish
jarayonida muvaffaqiyatli ishtirok etadigan davr hisoblanadi.
Y.A. Kamenskiy bola hayotining yettinchi yilini bekorchilikda
buzilib ketmaslik uchun m aktabda o ‘qishni boshlaydigan vaqt
deb hisoblagan. Bolaning ona maktabida 5—6 yil ta ’lim-tarbiya
olishini (bolaning oiladagi tarbiyasi nazarda tutilgan) u yetarli
va optim al m uhlat, deb hisoblagan.
Maktabga tayyor bo‘lgan bola jismoniy chiniqqan, har qanday
ob-havoda uzoq vaqt yura oladi, asosiy harakat malakalariga ega,
u o‘zining harakatlarini nazorat qila oladi, tozalikka rioya qiladi.
Bola bilimining rivojlanganligi uning jamiyat va tabiatdagi vo-
qea-hodisalarni tushunib yetishi, kuzatish qobiliyati, hodisalarni
to ‘g‘ri nomlashi bilan aniqlanadi. Bola o‘z fikrlarini ifoda eta
bilishi kerak, ijodiy va mustaqil fikrlay olishi, aniq ko‘rgazma
129
materialga tayanib, masalalarni yecha bilishi kerak. 6—7 yoshli
bola oiladan tashqarida ham o ‘zini dadil tutishi kerak. Shakllan-
gan madaniy ko‘nikmalari o ‘z tengdoshlari bilan munosabat-
lar o ‘matishiga yordam beradi.
Bola mustaqil kiyinishni, ovqat yeyishni, narsalarini toza va
tartibli saqlashni o ‘rganishi kerak. Bola kattalar mehnatining
muhimligini tushunishi va hurmat qilishi kerak. H ar qanday
ishga ijobiy yondashib, uni diqqat, e’tibor bilan vaqtida bajarishi
lozim.
Bolada estetik idrokni shakllantirish, o ‘zining yoshiga mos
badiiy asarlarga qiziqish uyg‘otish, yon-atrofni estetik jihatdan
bezatishiga intilishini rivojlantirish kerak. Bola musiqa, adabiy
so‘z, rasmlarning chiroyini sezishni o‘rganishi, ashula aytish,
rasm chizish, yasash, topishm oqlar, laparlar, tez aytishlar,
maqollar, ertaklarni bilishi va aytib berishi, kitoblami avaylashni
bilishi kerak.
| 