13
Ijtimoiy guruh – individlar majmuyi;
Ijtimoiy jarayon – ijtimoiy o‗zgarishlar, inson xatti-harakati holati-
ning majmuyi;
Ijtimoiy munosabatlar – individlar, ijtimoiy guruhlararo vujudga ke-
ladigan munosabatlar;
Sotsiologik usul – jamiyat va ijtimoiy munosabatlarni o‗rganish vo-
sitasi
Savollar va topshiriqlar
1. Sotsiologiya atamasining ta‘rifi, obyekti va predmetini bilasizmi?
2. Sotsiologiya fanining asosiy yo‗nalishlarini aytib bering.
3. Sotsiologiya fanining tadqiqot usullari va uslubi nima?
4. Sotsiologiya fanining umumiy tasnifi qanday?
5. Sotsiologiya fanining tarkibi nimadan iborat?
6. Sotsiologiyaning ijtimoiy-gumanitar fanlar tarkibidagi o‗rni haqida
gapirib bering.
14
2-bob. SOTSIOLOGIYANING VUJUDGA KELISHI VA
TARAQQIYOT BOSQICHLARI
2.1. Sotsiologiya fanining vujudga kelishi va uning nazariy-amaliy
manbalari
Sotsiologiya mustaqil fan sifatida XVIII asrdagina G‗arbiy Yevropada
paydo bo‗lgan bo‗lsa ham uning ildizlari uzoq o‗tmishga borib taqaladi.
Odamzod har doim o‗z xatti-harakatining
sabablari bilan qiziqqan, ularni
yuzaga chiqaruvchi omillarni o‗rgangan. Shuning uchun ham, eng qadimgi
falsafiy tizimlar ijtimoiy hayotni va tarixiy taraqqiyot tendensiyalarini o‗zi-
ga xos holda tushuntiradigan biron-bir ijtimoiy falsafani o‗z ichiga oladi.
Lekin, ming yillar davomida bu urinishlar tafakkurning avloddan av-
lodga o‗tib kelayotgan va diniy tushunchalarga tayangan an‘anaviy usul-
lariga asoslanadi. Inson xatti-harakati hamda kishilik jamiyatini muttasil
ravishda bir tizimga solib o‗rganish asosan keyingi 200-300 yillar ichidagi
yutuqlardan biridir.
«Sotsiologiya» atamasini fanda birinchi bo‗lib
fransuz faylasufi
Ogyust Kont 1839-yilda qo‗lladi. Uning fikricha, sotsiologiya bir butun
organizm deb hisoblangan jamiyat haqidagi bilimlarni birlashtirishi va
ularni dalillarni o‗rganish orqali ilmiy asoslashi lozim. Sotsiologiyaning
fan sifatida rivojlanishini, albatta, sotsiologiya so‗zining kashf etilishi bilan
bog‗lash to‗g‗ri emas. Aniqrog‗i, sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida vu-
judga kelishi Yevropada «jamiyat» so‗zining keng miqyosda qo‗llanilishi,
uning nazariy asoslarining ishlab chiqilishi bilan bog‗liq.
XVIII asrda
avtonom fan sifatida tarix falsafasi, jamiyat taraqqiyoti qonunlarini va
xarakterlanuvchi kuchlarini o‗rganishga bag‗ishlangan edi.
Sotsiologiya o‗z oldiga ikki asosiy vazifani qo‗yadi:
• jamiyatni bir butun tizim sifatida o‗rganish;
• jamiyatni pozitiv (ilmiy-vositaviy) usullar yordamida o‗rganish.
Sotsiologiya fani jamiyatni dalillar tahlili va ilmiy umumlashmalar
orqali emas, balki mavhum muhokama qiluvchi falsafadan farq qiladi.
Shuningdek, ijtimoiy xulq-atvor va o‗zaro munosabatlarning tipik gu-
ruhiy namoyon bo‗lishi bilan emas, individlar xulq-atvorini o‗rganuvchi
psixologiyadan ham farqlanadi.
Ijtimoiy hayotning murakkablashuvi va ilmiy
bilimning tabaqalanishi
sotsiologiyaning falsafadan ajralib, mustaqil fanga aylanishini muqarrar
qilib qo‗yadi. Sotsiologiya ijtimoiy munosabatlarni nazariy tahlil qilishni
ijtimoiy (sotsial) dalillarni empirik tadqiq qilish bilan qo‗shib olib boruvchi
15
mustaqil fanga aylandi. XVIII asrda vujudga kelgan turli ijtimoiy qarashlar
ijtimoiy hayot tarkibini, shu
bilan ijtimoiy hodisalarning, guruh va indi-
vidning o‗zaro aloqadorligini nazariy tahlil qilishni o‗z ichiga oladi.
Sotsiologiya XVIII asrda ma‘rifatparvarlik g‗oyalari asosida, shu bilan
birga fransuz revolutsiyasiga javob tariqasida vujudga keldi. U muayyan
vaqt va jamiyatning mahsuli bo‗lib, keyinchalik ijtimoiy voqelikka o‗zi
ham ta‘sir ko‗rsata boshladi. Sotsiologiya o‗z davridagi ma‘naviy va
siyosiy oqimlar bilan bog‗liq bo‗lsa ham, ijtimoiy fikr faqatgina sotsio-
logiyada ifodalanib qolmagan. Ko‗plab mutafakkirlarning o‗zlarini so-
tsiolog deb hisoblamaganliklari bundan dalolat beradi.
XIX asrga kelib, sotsiologiya so‗zini ijtimoiy tartib haqidagi ma-
salani intellektual asoslash muammosi bilan boglaganlar. Sotsiologiya
fani ijtimoiy tartib haqidagi savolga javob
tariqasida vujudga keldi
Ijtimoiy hayot haqida yangi maxsus fan paydo bo‗lgan bo‗lsa, o‗zini
«sotsiologiya» deb hisoblagan, ayni paytda, ijtimoiy muammolarni
turli tomondan o‗rganayotgan qator sohalar mavjud edi. Hozirgi
paytda sotsiologiya muammolari doirasi kengaydi, yo‗nalish yoki pa-
radigma deb nom olgan ko‗plab muqobil munosabatlar vujudga keldi.
XXasrning 20-yillaridan jahon sotsiologiyasining markazi G‗arbiy
Yevropadan AQShga ko‗chdi va faoliyati rasmiy tus oldi.
AQShda
sotsiologiya fani oliy o‗quv yurtlarida o‗rganila boshlandi. 1892-yilda
Chikago universitetida jahonda birinchi Sotsiologiya kafedrasi va fa-
kulteti ish boshladi. 1901-yildan boshlab oliy o‗quv yurtlarida sotsi-
ologiya fan sifatida o‗qitildi. AQShdagi sotsiologiyaning taraqqiyoti
yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga o‗tish jarayonini tezlashtirdi.
Sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida shakllanishini quyidagi
shart-sharoitlar bilan bog‗lash mumkin:
1) o‗z ratsionalligiga ega bo‗lgan, Shuning uchun ham,
siyosiy-
institutsional tartibi mavjud bo‗lgan davlatga bo‗ysunavermaydigan,
ko‗pincha unga qarama-qarshi turuvchi va mustaqil hisoblangan ta-
biiy-ijtimoiy tartib g‗oyasi bilan;
2) bozor iqtisodiyotining rivojlanishi bilan;
3) narsalar va hodisalarni ular rivojlanishida, ularni belgilovchi
aniq tarixiy shart-sharoit bilan aloqadorligida bilish g‗oyasi bilan;
4) fan va ilmiy progress zamonaviy konsepsiyasining ishlab
chiqilishi bilan.
Shunday qilib, sotsiologiya fani atigi bir asr muqaddam falsafadan
ajralib, mustaqil fan sifatida taraqqiy etgan bo‗lsa-da, ularning aloqasi
uzviydir. Falsafa sotsiologiyaning nazariy-uslubiy asosini tashkil etadi.
